АЙРАГ СУМАНД АХИЖ ОЧООД ОЛСОН СОНИН ХАЧНААС

"ХУВЦСААР НЬ УГТАЖ УХААНААР НЬ ҮДДЭГ"-ИЙН УЧИР

Дорноговь аймгийн Айраг су­манд жонш ол­бор­лодог нинжа нар олон байдаг учир архи­далт, гэмт хэрэг, амь на­саа алдахаас эхлээд бусад алт ухагчдын ади­лаар ухаж олсон жоншоо­роо арилжаа солил­цоо хийдэг тухай сурвалж­лахаар тийшээ томилолт өвөртлөн зүг­лэсэн юм. Эхлээд ерөнхий байд­лыг мэдэх гэж сумын Засаг даргын Тамгын газарт очлоо. Даргын өрөөний үүдэнд суугаа эмэгтэйд зорьж ирсэн учраа хэлж үнэмлэхээ үзүүлсэн биш чамгүй доромж­луулаад авсныг эс тооцвол ажил гайгүй эхэлсэн гэхэд бол­но. Тэр эмэгтэйг Дэл­гэрнаран гэх бөгөөд "Тогт­вортой амьжиргаа төсөл"-ийн ажилтан гэнэ. Тэр төслөөс сумын иргэд бүгд л хэд гурван төг­рөгийн зээл авах гэж хөлд нь суун царай­чилсаар байгаад муу зан сур­га­чихсан тухай хэд хэдэн хүнээс сонсов. Аймгаас шууд томилогдож ирсэн "том дарга" болохоор суман­даа л "нэгдүгээр хүн" хэмээн то­мордог ту­хай Засаг дарга ч хэлээд авч байна лээ. Хувийн­хаа мөнгийг өгөх гэж бай­гаа юм шиг л авирладаг бололтой. Дээр үед орос дэл­гүүрийн үүдний жи­жүүр хийдэг авгай нар нэг иймэрхүү байдагсан. Бас болоогүй энэ хатагтай­гаас (уг нь төслийн мөн­гөнөөс шүү дээ) зээл ава­хын тулд авсан зээлийн­хээ тодорхой хувийг эс­вэл тийм хэмжээний бэлэг өгөх энүүхэнд гэх яриа ч дуулдсан. Сонин хэвлэлийн­хэн дандаа худлаа бич­дэг гэхчлэн томроод цаг­даа дуудаж баривч­луу­лах ч юм болоод утсаа шүүрсэн гээч. Хаа газарт нэг иймэрхүү нөхөд төс­лийн мөнгөнөөс илүүч­лэн хөлжөөд, төрийн албаны нэр хүндийг унагаагаад явж л байдаг шүү дээ. Тэдний л нийтлэг дүр зураг энэ хатагтай болов уу гээд орхив.

ХУЛГАЙ ХИЙЖ БАЙГААГ НЬ ӨӨГШҮҮЛЭЛТЭЙ БИШ

Сумын Засаг дарга Л.Баяр энэ үгийг хэлсэн юм. Дарга  өөрийнхөө хийсэн болон хийхээр төлөвлөсөн ажлаа түлхүү ярьж байна. Буруу нь юу байхав. Бас ч гэж хийсэн ажил­тай, хэлэх үгтэй бай­гаадаа сэтгэл өег хараг­дана. Өнгөрсөн дөрвөн сард хүн амины хэрэг гарч улс орон даяар шуугиу­лаад авсан болохоор аль аль талаасаа хичээсэн нь ийм үр дүнд хүрсэн буй за. Жоншны хэд хэдэн уурхай ажилладаг. Ихэнх нь нинжа нарын ухдаг бичил уурхай­нууд гэнэ. Тэднээс татвар авах гэ­хээр "хулгайчаас хулгай хийснийг нь өөгшүүлэн авлига авах гэж байгаа мэт санагдаад юу ч ав­даггүй" хэмээн онцлоод харин албан ёсны зөв­шөөрөл лиценз авсан дөрвөн ч уурхай ажилла­даг боловч тэднээс улсад төлөх ёстой татвар ху­раамжийг авдаг ч аймаг бүгдийг нь татаад авчих­даг учир суманд ямар ч ашиггүйг хэлсэн. Жонш­ноос гадна нүүрсний нөөц­тэй. Саяхнаас "Ца­гаан шонхор" компа­нийн­хан олдворлоод эхэл­сэн байгаа. Бас үзмэн мана их байдаг. Нэг компани мана олзвор­лодог. Ихэвч­лэн өмнөд хөрш рүү гар­гадаг юм байна лээ. Бэлэг дурсгал, гоёл чимэглэлд л ашиг­ладаг гэж дуулсан. Өчигдөрхөн (2010.10.05) Швейцарийн хөгж­лийн агентлагийн шинжээчид ир­сэн. Мана болон жонш­ны сорьц үзэх юм гэ­сэн. Тэгээд төсөл хэрэг­жүүлэх эсэхээ шийдэх байх гэхч­лэн тайлбар­лаад хамгийн гол нь ма­най газар нутаг сэндий­чигдээд дуус­лаа. Нөхөн сэргээлт хийдэг газар гэж алга. Өмнө нь "Монрос­цвет­мет"-ийн ухаад хая­сан газар тэр чигтээ овоол­сон шороо нүх су­ваг болоод үлдсэн. Энэ талаар ан­хаардаг газар гэж алга. Хэд хэдэн удаа БОАЖЯ-нд дээр очсон. Компью­­тер тоглосон за­луучууд л байх юм билээ. Хаа юу болж бай­гааг мэд­дэггүй гэхчлэн шүүмжил­сэн үгс дайлаа.

ХАМГААЛЖ ЧАДАЛГҮЙ ОРХИГДСОН ҮЗЭСГЭЛЭНТ АГУЙ

Жонш хамгийн ихтэйд тооцогд­дог Цагаан дэл гэж газарт очлоо. Сумын төвөөс гучаад км зайтай, алсаас харахад яг л морины дэл мэт арзгар цагаан чулуу даваа гү­вээний оройгоор сэрвийж харагдах нь ийн нэрлэх болгосон байж таарна. Энд тэндгүй овоолсон шороо, ухсан нүх, нинжа нарын гэр овоохой, газар ухаж, гүнээс жонш татан гаргаж буй залуус, чулуу ачсан машинууд.

Эхлээд хүн ами­ны хэрэг гарсан "Эжүмэн" ком­панийн уур­хайд оч­лоо. "Сор" хам­гаа­лалтын хоёр залууд ирсэн учраа хэлээд агуйн аман дээр очлоо. "Алтан өргөө" кинон дээр гардаг тэр том агуй л даа. Амсар хэсэг нь хорь гаруй метр диаметр гэж байна. Гүн нь хаа хүрдгийг сайн мэ­дэхгүй. Хэн ч нэвт явж үзээгүй. Нутгийн иргэ­дийн яриагаар бол 200 ­км орчим ч гэх нь бий гэсэн. Мөн гурван ч тийшээ салаалдаг. Нэг суваг нь Чойрын хойд талын том уулын тэнд хүрдэг. Өөр нэг нь бүр Дундговь айм­гийн нутаг дахь нэг хав­цалтай залгадаг гэх бө­гөөд дотроо тув тунгалаг цэвэр ус бүхий горхитой. Зуны халуунд мах сүү хий­гээд орхиход огт мууд­даггүй байгалийн хөргөгч болдог аж. Ки­нон дээр "Цагааны Цэгмэд" гуайн гурван хүү мэргэн ардтай хамт ордог доо. Мөс чулуу гялтганан эрдэнийн унж­лага мэт цохихоор хөгжим адил уянгалаг дуу гардаг тухай санаж байгаа биз. Одоо бүгд устсан гэхэд болно. Нутгийн хэсэг нин­жа агуй дотор дэлбэлэлт хий­гээд жонш олзвор­лож эхэлсэн юм гэсэн. Дараа нь "Эжүмэн" компани эзэм­шихээр лиценз ав­сан учир өөр хүн ойрто­хоо больсон. Компанийн­хан сумын захиргаатай хийсэн гэрээнийхээ дагуу хамгаалалтад авна гэсэн боловч төмөр хашаа той­руулан барьж агуйн ам­сарт хүрэх шат барьснаас өөрийг хий­гээгүй. Ха­рин ч агуй дотроос агуу­ламж өн­дөр­тэй бэлэн жонш олз­вор­лодог байсан гэ­сэн. Агуй руу орж үзэх санаа байсан ч хамгаа­лалтын залуус чулуу нур­на шүү хэмээн айлгасан учир зүрхэл­сэнгүй. Жонш ухагчдын хэлснээр бол энэ олон ухсан нүхэн дор хүмүүсийн цогцос ч бай­гаа гэх. Сүүлийн тав зур­гаан жилийн дотор мэдэг­дэж байгаа­гаар 14 хүн шо­роонд даруулж амь алдсан тухай Засаг дарга хэлж байсан. Нинжа на­рын ухсан ихэнх нүх сайн­даа л нэг метр орчим диаметртэй. Хам­гийн ба­га нь 20-иод метр, цааш­лаад 60 метр гүн ч бий аж. Чулуу шидэж үзэхэд нэ­лээд удаж байж тээр дор тор хийх чимээ сонсогдож байна лээ. Харанхуй бү­рэн­хийд бол хүн мал, хүү­хэд шуухад унавал олдох найдваргүй л са­нагдсан. Тэр гүнзгий ха­ранхуй нүх рүү олсоор дүүжлэгдэн ороод гар чийдэнгийн гэрэлд жон­шоо ухаж, хувингаар дээш нь гаргадаг. Ингээд нэг тонныг нь газар дээ­рээс нь бол 25-30 мянган төгрөгөөр дундын ченж гэх машинтай хүмүүст өгнө. Тэд сумын төвд хүр­гээд бөө­ний ченжид 40-70 мянгаар, тэд нь хил давуулан 100-150 мян­гаар гэхчлэн сүлжээ байдлаар худал­дагддаг. Хятад улсаас саяас сая 500 мянга орчим төгрө­гөөр оруулж ирдэг бутлагч өрөмтэй бол сардаа дунд­жаар 1-3 орчим сая төгрөг олчихдог гэж бай­сан. Энэ тухай жич бичих учир товч санааг дурдлаа.

НАРААГААС НАРААГ СУРАГЛААД ОЛООГҮЙ БУЦСАН ТУХАЙ

Дөрөвдүгээр сарын 23-нд Жан гэгч хятад эзний ма­шин хүн дайрч хөнөөх үед түүний машин дотор орчуулагчаас гадна На­раа гэх эмэгтэй байсан тухай өмнө нь бичиж бай­сан. Тэр эмэгтэй Говьсүм­бэр аймгийн харьяат гэх ба тэндээс үе, үе залуу бүсгүйчүүд авчран хята­дуудад биеийг нь үнэ­лүүлдэг байсан юм билээ. Нутгийнхан төдийгүй Го­вьсүмбэрийн цаг­даа­гийн­хан андахгүй мэдэж бай­сан юм даг. Зургийг нь үзүүлмэгч шууд л "Нөгөө Нараа байна" хэмээн шууд хэлж байснаас үз­вэл чамгүй цуутай нэгэн бололтой байсан. Энэ тухай эргэн дурдсаны учир нь бид тэр хавиар биеэ үнэлдэг бүсгүй­чүүд байвал олж уулзах, бас Увс аймгаас нийслэлд суралцах гэж ирээд, зар­дал мөнгөө олох нэрээр Айраг суманд сураг ал­дар­сан нэг охины тухай олж мэдэх санаатай яв­сан юм. Бичил уурхай­нуудын дунд нэг дэлгүүр байдгийг мэдээд очлоо. Төмөр замын дэр модоор барьсан дэлгүүр дотроо хоёр та­сал­гаатай юм. Ойр зуурын чихэр жимс, ундаа, ус, лаазтай загас, бэлэн гоймон гээд юм юм л өрөөс­тэй. Залуувтар эмэгтэй худалдаа хийгээд зогсож байна. Жоншны үнэ ханш сонирхож яваа гэж хэлээд, ийшээ явах сургаар хүн захисан юмаа гээд нөгөө охины тухай сураг­лавал "Мэ­дэхгүй. Манай энэ ха­виар тийм биеэ үнэлдэг хүүх­нүүд огт ирдэггүй шүү дээ" гэж байна. Тэр охиныг Нараа билүү Наранду­лам ч билүү гэдэг тухай хэлтэл царай нь хувьс­хийх нь анзаа­рагдсан ч бид лавласангүй. Архи олдох уу гэсэн чинь ол­доно гэнэ. Үнэ нь сумын төвийнхөөс бага зэрэг илүү 6000 төгрөг юм. Жонш хэрэгтэй юм уу, яаж авах юм гэж асууж байхыг бодвол дамжуулан зар­даг бололтой. Тэндээсээ жонш ухдаг нэг хүнтэй уулзлаа. Тэр эмэгтэйг Нарантунгаа гэдэг юм байж. Жонш ухагчдын эрх ашгийг хамгаалах Тө­рийн бус байгууллага байгуулсан. Албан ёсны эсэхийг мэдэхгүй. Тэргүүн нь л гэдэг юм байна лээ. Манайхан жоншоор архи авнаа. Өөр бэлэн мөнгө­тэй хүн байхгүй юм чинь. Жонш гар­гадаг нэг хувин чулуу нэг шил архи бол­дог байх шүү. Одоо сур­гууль цэцэрлэг цуглаад залуус буцсан. Ихэнх айлууд нүүчихсэн боло­хоор хүн цөөрсөн байгаа. Бүсгүйчүүд тогооч энэ тэрхэн хийх нэрээр ирсэн л байдаг. Одоо бол сумын төв хавиар байдаг биз. Харин энэ хятадуудын уурхайд 14-16 орчим насны хэсэг охид бий. Маш нууцал­даг. Гадагш нь гаргадаггүй. Эзэд нь зоддог, хэлснээрээ хө­дөл­гөдөг. Алсаас дуранд­вал хоолондоо орж байх үед нь ажиглаж болно гэхчлэн ярилаа. Хүн ойр­туулдаггүй. Ойр хавиар нь явахаар "Сор" хамгаа­лалтынхан тэр дороо гүйл­­дэж ирээд бөөн юм болно хэмээн сэ­рэмж­­лүүлэв. Бид газар дээр нь очиж тэдгээр бүсгүйчүүд­тэй уулз­сан тухайгаа жич бичнэ.

Ийнхүү бүрэнхий бол­тол тэр хавиар явж цөөнгүй хүмүүстэй уул­заад сум руу буцлаа. Цаг­даагийн тасгаар орвол жижүүр ганцаараа сууж байна. Энд ирээд хоёр жил орчим болж байна. Лав л хоёр хүн уурхайн ослоор нас барсныг мэд­нэ гэнэ. Хятад нөхөр хүн дайрах үед Чойрын На­раа гэж эмэгтэй машинд нь байсан. Тэр хүүхэн юу болсон бэ. Бид Чойрын цагдаад тэмдэг­лүүлсэн гэвэл "Цагаан дэл"-д нэг дэлгүүр байгаа биз дээ. Дэл­гүү­рийн эзэн хүүхэн чинь тэр Нараа шүү дээ" гэдэг байгаа. Мөн таар­ваа Нараагаас өөрөөс нь Нарааг сураглаад ирсэн байгаа юм даа.

Олхонууд ШААБАР