Ч.Дагвадорж: Миний дуунууд Хотгойдын гэгэлгэн дуунаас эхтэй

Далан насныхаа ойг хамт олон,  утга зохиолын хүрээнийхэнтэйгээ тэмдэглэж буй   соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ч.Дагвадоржтой ярилцахаар урилаа. Тэрээр утга зохиолын хүрээний олон Дагвадоржоосоо "дууны" гэдгээрээ онцлон танигддаг. Мөн түүнийг "буурал Дагваа" гэх нь ч бий. Энэ эрхэмтэй  уран бүтээлийнх нь он жилүүдийн  талаар ярилцсанаа хүргэе.

-Саяхан тоглолтоо хий­сэн гэсэн. Энэ талаар яриа­гаа эхлэх үү?

-Х.Сүглэгмаа, Д.Цэдэв, Д.Саруулбуян, Д.Сумъяа   бид хэд "Түмэнд хүрсэн дуунууд" хамтарсан уран бүтээлийн тоглолтоо хийлээ. Мөн Шинж­­лэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэн, Монго­лын үндэсний чөлөөт зо­хиолч­дын холбоо, Улаанбаа­тар их сурууль, Хүүхдийн номын ордноос  "Утга зохио­лын ертөнц, туулсан он жи­лүүд" нэртэй олон улсын бага хурлыг миний уран бүтээлээр   хийлээ. Олон орны утга зо­хио­лын төлөөлөл энэ хуралд маань оролцлоо. 

-За тэгвэл таны туулсан он жилүүдийг сонирхмоор байна. Та чинь хотгойд хүн байх аа?

-Би ардын аман билэг, хотгойд дууны өлгийд өссөн  хүн.  Манай Хөвсгөл аймгийн Хотгойдын  арваад сум бий л дээ. Дэлгэрмөрөн гэж айм­гийн төвөөр  урсдаг  их сайхан том гол байдаг. Тэр мөрнийг дагасан Хотгойдын хэдэн сум байдаг. Их өвөрмөц ёс зан­шил, өөрийн гэсэн дуу хуур­тай ястан л даа. Хотгойдын ноён, Хотгойдын шадар жан­жин Чингүнжавын албат шүү дээ, бид нар. Энэ хошуунд Хотгойдын гэгэлгэн дуу  маш их дэлгэрсэн. Ердөө арван долоон дуу л бий. 

-Хотгойдын гэгэлгэн дууны онцлог гэж байх уу...

-Дотоод сэтгэлийн нан­диныг нээсэн тийм нэг гэгэлгэн дуунууд. Би  зургаан настай байсан санагддаг юм. Намар нэлээд орой болж байсан цаг. Би хүргэн ахындаа хүү­хэдтэй нь тоглож  байсан чинь авга эгч маань оройныхоо саалинд гарах гэтэл нэг хүн зөрөөд ороод ирэхгүй юу. Тэгсэн манай авга эгч "Лхаа­маа дээшээ суу" гээд урьж суулгах мөртлөө идээ, цай тавьж  өгөөд  эргэнэгээ ууд­лан, галуун хүзүүт гаргаж ирэн,  хүрэн хундаганд хийж тавиад "Би одоо саалиндаа гарлаа. Лхаамаа наад архиа уугаарай" гэчихээд гараад явчихлаа. Авга эгчийн охин бид хоёр зүүн талын орон дээр гарчихсан тоглоод нөгөө архи ууж суугаа хүнийг ха­раад л байлаа. Нэг мэдэхэд нар шингээд  гэр доторх юмс нэг их тод биш харагдаж байх  үед  Лхаамаа гуай ганцаараа дуулаад л... 

Дэлтэй цэнхэр зовно уу яана

Дэлгэр мөрөн бооно уу, яана гэж дуулаад л өнөөх галуун хүзүүтээсээ хүрэн хундагандаа хийгээд уух гэ­сэн өөрөө дуундаа уяраад  нулимс нь нүдний аягаа дүүрч гарч ирснээ, хам­рын­хаа овгор дээгүүр мэлтэрч, хамрынх нь нурууг дагаж урсаад, үзүүр дээр нь бөн­жиг­нөж байснаа аягатай архи руу унаж байсан. Тэр дүр зураг миний сэтгэлд их тод үлдсэн байдаг. Би тэгээд багаасаа ардын билэгт со­нир­холтой болсон юм.

-Хэдийд сургуульд оров?

-Би 1950 оны сурагч. Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын бага сургуульд таг  харанхуй, бичиг үсэг мэдэх­гүй, цагаан толгой нүдлээгүй хүн очиж байгаа юм. Ээж авдар дотроос цоо шинэ өмд, цамц гаргаж өмсгөөд даавуун цүнх өгөөд л явуулж байлаа.  Бид анх төрийн дуулал зо­хиогдсон тэр жил сургуульд орсон. Сургуульд ороод до­лоо хоног хэртэй таг харан­хуй амьтан яваад нэг л мэ­дэхэд уншаад сурчихсан. Уншаад сурчихаар унших юм олдохгүй. Одоо  бол юм өөр болжээ. Унших юм нь ихдээд уншиж барахгүй байна.  Тэр үед би уншихын дон тусчих­сан байлаа. Пионерийн үнэн сонины тасархай, Сталины зохиол гээд юу л байна, ун­шаад байна. Эхлээд Хот­гой­дын аман билэг, аман дууны яруу найргаар дамжаад, да­раа нь Дамдинсүрэн багшийн уран бүтээлийг уншиж,  тэр нь миний тагнайд яг ангир уураг шиг уусаад, тэгж уран зо­хиолд татагдсан байгаа юм. Тэгээд тэр намрын ус гэдэг юмыг би хоёрдугаар ангид байхдаа ямар байдгийг мэ­дэрсэн. Нэг хагас сайн  өдөр гэртээ морьтойгоо давхиад  иртэл ээж данхаа сэгсэрч үзсэнээ "Цай байхгүй юм бай­на ш дээ. Миний хүү ус руу жирийгээрэй" гэлээ. Тэр үед манайх Бөхний суга гэдэг газар намарждаг байж. Тэгээд гуулин домбо, гуулин шанагаа бариад ус авахаар  гүйж очлоо. Усаа авах гээд тонгойтол хадны ангалаас урсах тас хар ус тэр доор гялтганаад, ус руу үлээхээр хүрр гэж хүржигнэж дууга­раад, гуулин шанагаа  ус руу хийх гэтэл алтан  шанага орж байгаа мэт мэдрэмж төрсөн. Урьд огт ажиглаж байгаагүй мөртлөө би намрын ус гэж тийм гоё юм байдгийг мэдэр­сэн юм. Дамдинсүрэн баг­шийн  "Намрын ус" гэдэг шүл­гийг би бодитоор харж байгаа нь тэр. Намрын ус үнэхээр гайхамшигтай. Бороо холд­чихсон, бүх навч намиа хийс­дэг юм байхгүй, хадны ангалд тэр гоё ус байдаг.

-Сэтгэлд бууж байна шүү. Та хожим нь Дамдин­сүрэн багштайгаа хамт ажиллаж байсан байхаа..

-Сүүлд Шинжлэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнд  Да багштай хамт ажиллалаа. Тэгээд өөрөөр нь өнөө намрын усны тухай яриултал  "Манай нутагт ус их ховор оо. Би Дорнод аймгийн Матад сумынх. Манай тэнд эрэгтэй хүүхэд төрөхөөр  заа­вал нэг худаг гаргадаг байсан. Намайг төрөхөд гаргасан тэр худаг нь одоо болтол байдаг" гэж ярьж билээ. Гэтэл ус хо­вортой тийм газрын хүн мөрт­лөө намрын ус гэдэг юмыг тэгж хүний сэтгэлд хоногш­тол бичсэн байсан. Билгийн нүдээр л харж, мэдэрч  дээ. Тэр нь хангай газрын надад  хүртэл хүрч байхав. Ингэж л би уран зохиол руу хөт­лөгд­сөн юмаа.

-Та анх ямар  шүлэг би­чиж байв. Шүлэг бичих мэдрэмж төрсөн тэр үеэ дурсаач..

-Би долдугаар анид байх­даа намар гэж шүлэг орол­дож байсан юм. Тэр үеийн бичдэг загвараар л бичиж байсан санагдана. Намайг долдугаар ангид байхад уран зохиолын багш Долгорсүрэн гэж нэг их сайхан хүн байсан.  Уран зохиолыг ярьж байхдаа тэр зохиолын баатар өөрөө юм шиг тэгж гоё ярьдаг. Миний амьдралд хамгийн хүнд хэцүү үе бол тэр долду­гаар ангид орсон жил байсан. Хөдөөнөөс аймгийн төв рүү орж ирээд байр олдохгүй. Ээж минь таньдаг айлаа зааж өгсөн чинь тэр айл маа­нь хөдөөнөөс авчирсан мах дуусахаар намайг гэрээсээ хөөчихсөн. Гэрээсээ идэшний  мах авчир гэж хэл  гээд. Би айгаад гэрийнхэндээ хэлж чаддаггүй. Тэгээд ангийнхаа Хадбаатар, Намбардагва  гэдэг хоёр хүүхдийг дагаад жилийн турш айл хэссэн. Тэр хоёрынхоороо очно.  Бүтэн жил айл хэссэн. 

-Хичээлээ тараад та хэнийх рүү явахав  гэж л бодох уу?

-Нөгөө хоёр маань айм­гийн төвийн хүүхдүүд учраас гэр орондоо намайг хоол­лоод дагуулаад явдаг байв. Тэр үеийн хүүхдийн нөхөр­лөл тийм л байсан. Дотуур байранд сууж чадахгүй бол хөдөөний хүүхэд чинь сур­гуулиасаа оргоод л явдаг байсан үе. Би ч гэсэн  сургуу­лиас гарчихмаар л байдаг. Ганцхан Долгорсүрэн гэж уран зохиолынхоо багшид хоргодоод, тэр багш маань ч уран зохиолын хичээлийг ёстой нэг заана даа. Тэр багш л миний сэтгэлийг тогтоож, долдугаар ангид би уран зохиолын амтанд бүрэн ороод өөр бодох юм байхгүй болсон.

-Ахлах ангидаа бол аль хэдийнээ олон шүлэг биччихсэн байв уу?

-Ес, аравдугаар ангидаа нууцгайхан бичдэг болсон. Гэхдээ зохиолч болно гэдэг зорилго маань  долдугаар ангид аль хэдийнээ бий бол­сон байсан. Тэгээд арав­дугаар анги төгсөхдөө монгол хэл уран зохиолын багш, эсвэл  сэтгүүлч болъё гэж бодсон.

-Таны ургийн овог юу вэ?

-Ээж хадных гэдэг овогтой.

-Ямар учиртай юм?

-Ээжийнхээ дурсгалд зориулж өвөөлжөөнийхөө тэндэх есөн метр орчим ургаа хадан дээр долоон метр ор­чим өндөртэйгээр дүрийг нь сийлүүлсэн. Охин маань өөрөө зураач хүн. Найз нө­хөдтэйгөө нийлж бүтээсэн. Цээж дүрийнх нь доор "Ээж минь дээ" дууныхаа эхний бадгийг, ноттой нь  бичсэн.

-Будантай юу буурал хорвоодоо бүүвэйлж өсгө­сөн ээж минь дээ хө... гээд л үү?

-Тиймээ, манай нутийнхан  баярлаж байсан. Залуучууд орон гэрээсээ дайжаад нутаг­таа ч ирэхгүй байхад та өдий хэр насалчихаад аль эрт өөд болсон ээжийгээ дурсаад, өвөлжөөн дээрээ ийм сайхан зүйл хийсэн байж, нутгийнхаа баяр болгооч гэсэн. Бид орол­цъё гээд баг сумынхан бэсрэг наадам хийж, дуу хуур болж  сайхан нээлт хийсэн. Энэ газар маань Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нэгдүгээр багийн Ямаат гэдэг ууланд байдаг Бэтүүгийн ам гэдэг газар. Тэр газрыг маань Ээж хад, Ээж хайрхан гэж нэрлэ­дэг болчихсон. Одоо  хүмүүс  очсоор  байгаад жим гарчих­сан. Хорин нэгэн аймаг, хо­тоос,  гарал нэгтэй урд талын монголчууд гээд дуулсан хүн болгон Хөвсгөл далайгаар ирэхдээ очдог болсон. Би өөрөө хотгойд ястай гэдгээ мэднэ. Эзэнтэй, эзэнгүй овог авч байхаар гээд Ээж хад­ныхан гэдэг овгоо авсан.

-Та АНУ явж ирэхдээ өөртөө тусалсан Сюзанна гэдэг бүсгүйд зориулж шү­лэг бичсэн байсан...

-АНУ-д очиход  намар оройхон шиг Атлантын бороо цутгадаг. Тэр бороо хувин­гаар асгасан шиг шаагина. Тэгээд нэг өдөр би зээ хүүгээ сургуулиас нь аваад  явж байсан чинь бороо шаагиад орлоо. Уг нь гэр ойрхон. Манайхаар бол автобусны буудал хүрэхгүй л газар.  Зам дагаад явж байвал улаан жийпнээс нэг их сайхан бүс­гүй гарч ирээд "Гэрт чинь дөхүүлж өгөх үү" гэж асуусан юм.  Бодсон ч үгүй  шууд л ороод суучихсан. Би чинь хөрөнгөтөн оронд зангий нь мэдэхгүй хүүхний машинд суучихдаг гэж бас бодоод  явлаа. Тэгээд гэрийн гадаа хүргэж өгөөд явсан. Манай нутагт хэрвээ би бороонд цохиулаад явж байвал манай чинээлэгдүүхэн залуу бүсгүй­чүүд намайг хүргэж өгөх  бо­лов уу яах бол  гэж бодогдоод тэр бүсгүйд шүлэг бичсэн. Сүүлд нь зээ хүүгээ авах гэж явахдаа тэр бүсгүйтэй хэд хэд таарсан. Багш хүн юм билээ. Өөрийг нь Сюзанна гэдгийг нь мэддэг болж мэндтэй устай болсон.

-Та их олон дууны шүлэгтэй. Дуу болгоё гэж  анхнаасаа бичдэг үү,  хөгжмийн зохиолчид таны шүлгэнд ая зохиогоод   дуу болгочихдог хэрэг үү?

-Ерөөсөө би шүлгээ дуу болгоно гэж бичээгүй. Хөгж­мийн зохиолчид "Таны шү­лэг­нээс аялгуу аяндаа сонсог­доод байдаг" гэж хэлдэг. Бод­вол тийм юм байлгүй. Тэрийг нь хөгжмийн зохиолч мэдэр­дэг юм байлгүй. Түүнээс биш би үүнийг л дуу болгоно гэж шүлэг бичиж байгаагүй. Хам­гийн анхны олонд хүрсэн шүлэг маань "Ээж минь дээ" дуу байна. С.Цэрэнчимэд тэр дууны аяыг зохиож,  өөрөө дуулсан. "Богд нь уулын сүн­дэл" гэж Сийлэгмаагийн  дуул­сан дуу байна. Аяыг нь  Мэндбаяр хийсэн. Энэ дуу юугаараа онцлог гэхээр дуу­ны шүлэг бичсэн намайг, дуулсан Сийлэгмааг, аялгууг нь бичсэн Мэндбаярыг гур­вууланг нь гавьяат болгосон.  Р.Оюунбат гэж язгуур урла­гийг онцгой мэдэрдэг хүн бий. Бид хоёр нэлээд олон дуу хийсэн. Тэрэн дотроос "Харз­ны хайланд чинь автлаа шүү дээ хонгор минь дээ хө.." гээд дуу ардын дуу бүжгийн Баа­санжав, Цогтсайхан нарын хамтран дуулсан дуу бий. Одоо дуучин  Бурмаа, Мөнх­бат нар хослон дуулж байна.  Ардын жүжигчин Долгорын дуулдаг "Аав л, ээж л хоёр минь" гээд олон дуу бий л дээ.

-Та утга зохиолын  шинэ үеийн түүхийн  төлөөл­лүү­дийг ихэнхийг нь таньдаг, хамт ажиллаж байсан гэд­гийг мэдэх юм байна...

-Нэг л мэдэхэд тийм бол­дог юм байна. Үнэхээр далан насны даваан дээр гараад ирсэн хойно харахад XX зуу­ны Монголын уран зохиол гэдгийг үндэслэсэн Нацаг­дорж,  Буяннэмэх хоёроос бусад Ц.Дамдинсүрэн, Б.Рин­чен, тэрний дараа үеийн  Ц.Цэ­дэнжав, Б.Явуухулан наашлаад утга зохиолын бүх үеийнхэнтэй  ямар нэг байд­лаар холбогдсон байгаа юм. Нэг бол хамт бүтээл туурвиж, эсвэл үерхэж нөхөрлөж, нэг бол халуун сургаалыг нь сонсч, бүтээл туурвилынх нь түүхийг сонсож явсан байдаг юм. Эргээд харахад утга зо­хиолын тогоонд буцалсан он жилүүд байж. Тэгээд бодоход сайхан байдаг юм.

-Та болор цом, Мөнгөн цомд орж байна уу?

-Мөнгөн цомд бол  байнга ордог юм. Болор цомд хэд хэд орсон. Хамгийн ам­жилт­тай оролцсон нь "Атлантын да­лайн захад ээжийгээ л их саналаа" шүлгээрээ ай­рагд­сан юм байна. Болор цомд эхний гуравт бол орно гэж байхгүй л дээ. Орохоор ч байсан орохгүй л байдаг нэг тийм юм байсан.

-Тэр нь ямар учиртай юм.  Зохиолчдын хороо хоёр салсан нь таны хэлээд бай­гаатай бас  холбоотой юу?

-Мөнгөн цомд зохиолч яруу найрагчид чөлөөт, хү­лээт гэхгүй их оролцдог шүү дээ. Мөнгөн цомд бол Г.Мэнд-Ооёо, Д.Цоодол гээд Зо­хиолч­­дын хорооныхон тү­рүүлж л байсан. Буурь сахиж үлдсэн улс маань харин хуу­чин ба­ри­лаасаа нэг л сал­даггүй юм. Энэ бол учрыг нь мэдэхгүй ялангуяа залуу ул­сууд бол Монголын утга зохиолыг ха­галаад хэсэг улс гарсан  гээд бидэн лүү чулуу нүүлгээд л байдаг юм. Цаанаа их учир­тай. Утга зохиол чинь дэг сургууль гэж юм байна. Энэ дэг сургуулийн хоо­рон­дын өрсөл­дөөн явж, явж 1990-ээд оны эх гэхэд үзэл бодлын зөрчил­дөөнөөс хоёр салсан юм байгаа. Чөлөөт зохиолч­дын холбоог байгуу­лахад сэтгэ­лийн хөөрлөөр гарсан юм биш. 1957 онд Монголын зохиолчдын хоёр­дугаар их хуралд манай Гаа­дамба багш "Манай зохиол­чид юм ун­шихгүй байна. Ерөө­сөө өсч хөгжихгүй бай­на. Пушкин чинь лицейд байх­даа сонго­дог шүлгээ бич­чихсэн шүү дээ. Гэтэл манай зохиолч, яруу найраг­чид өвгөн болтлоо олигтой юм бичихгүй, өөрий­гөө хөг­жүүлэхгүй байна. Зо­хиолч болъё гэвэл авьяастай бай. Юм унш" гэж хэлсэн. Тэрийг нь үзэл бодлын зөрүү­тэй байсан хүмүүс мушгин гуйвуулаад "Гаадамба Мон­голд утга зохиол хөгжүүлэх шимтэй хөрс байхгүй" гэж хэлсэн гэж үгүйсгэх үзэлтэн гэсэн хаяг зүүгээд тэр хүнийг хавчин гадуурхаж, түүний хэлснийг дэмждэг үзэл бодол нэгтэй зохиолч Ц.Дамдин­сүрэн гуайг сэхээтний төөрөг­дөл гээд ерөнхийдөө ингэж явсаар Монголын зохиолчид хоёр салсан. Тэр үеэс эхэлж зарим зохиолч  чөлөөт сэтгэл­гээг эрхэмлэж,  нэг үзэл сур­тал, нэг хананд баригдахгүй гэж явсаар 1990 оны нийг­мийн хөдөлгөөнөөр л хоёр тийш болсон. Тэрнээс биш гэр бүлийн хоёр таарч тохирох­гүй болоод данх саваа ши­дэлцээд салдаг шиг юм биш.  Манай чөлөөт зохиолчдын холбоо чинь Ринчен гуайн дэг сургуулийг дагадаг Жамцын Бадраа, Ц.Дамдинсүрэнгийн дэг сургуулийг дагадаг Гаа­дамба  тэргүүтэй хүмүүс орж, нийт 28 хүн Зохиолчдын хо­рооноос гарсан.

-Зохиолчдын хороо тэ­гэ­хэд хэдэн хүнтэй байсан юм?

-Би зохиолчдын хорооны дүн бүртгэлийг хариуцдаг байсан ш дээ. Тэгэхэд зо­хиолч­дын хорооны гишүүн  нийтдээ 185-205-ын  хооронд байсан. Зохиолчдын эвлэ­лийн гишүүн болно гэдэг өч­нөөн хүнд шалгуур давдаг байсан. Биднийг салаад гар­тал Зохиолчдын хороо нэг удаагийн хурлаараа л 40 хэдэн хүнийг бөөнөөр нь элсүүлж байсан. Одоо хич­нээн мянган зохиолчтой юм мэдэхгүй.

-Ц.Дамдинсүрэн, Б.Рин­чен, Б.Явуухулангийн тухай сайхан дурсамж өгүү­лээч...

-Би Явуутай нэг их нөхөр­лөж байгаагүй ч танихын ху­вьд таньдаг байсан.  Ринчен гуай, Дамдинсүрэн гуай хоёр­той  бол Хэл зохиолын хүрээ­лэнд хамт ажилладаг байсан.   Хэл зохиолын хүрээлэнд байх­­даа нэг өглөө карт бичдэг ажил хийгээд сууж байтал Ринчен гуай зогтусаад миний хийж байгаа ажлыг  хараад л байв. Би  хүн хараад байхад бичихээ болилтой нь биш үргэлжлүүлээд бичээд бай­лаа. Гэтэл Ринчен гуай надад "Таны наад карт бичиж бай­гаа байдлыг харвал шинэ цагийн эрдэм боловсролд шунан тэмүүлж байгаа хүн биш, Манжийн үеийн бичиг хэргийн түшмэл шиг санагдаж байна" гэж байлаа. Би ажил­даа хэтэрхий улайраад их түүртэнгүй харагджээ. Жаа­хан  чөлөөтэй  байх хэрэгтэй  юм байна гэж бодсон. Да багш бол  хөгшин, залуу гэлт­гүй бидэнтэй их хамаагүй ярьдаг хүн байсан.