Б.Санжаа: Цэрэн аварга миний зааж өгсөн “салтаадах” мэхээр улсын наадамд түрүүлж билээ

Түрүүч нь ¹ 016 (4656) дугаарт

Олон улсын хэмжээний мастер, цэргийн заан, хүндэт засуул Балдангийн Санжаатай хийсэн ярилцлагын үргэлж­лэлийг хүргэж байна. Түүнийг бөх сонирхогчид "жижиг" Санжаа хэмээдэг билээ.

-Барилдах эрхийг тань хяз­гаарласан ч гэсэн Булганы наа­дам шиг нууцаар өөр барил­даанд зодоглов уу . Эсвэл яг гурван жил болж эрхээ сэр­гээлгэсэн хэрэг үү?

-Өөр наадамд барилдаагүй. Их хөгтэй. Булганы наадмаас ирээд өнөөх банз, хус мод буулгах ажлаа өдөр, шөнөгүй л хийсэн. Нэг өдөр ажиллаад 73 төгрөг авдаг байсан болохоор үүнээс сайхан ажил гэж юу байхав. Харин намайг тийм ажил хийж байгааг Намын төв хорооны биеийн тамирын хороо­ны хэлтсээс тандаж байсныг сүүлд мэдсэн. Эрхээ хасуулаад жил ч болоогүй байхад дээрх хорооноос дасгалжуулагчаар ажилд авсан юм. Би ч урамшаад нэлээд идэвх­тэй бэлтгэл сургуулилт хийж хоёр, гурван жил дараалан чөлөөт, самбоор амжилттай барилдчих­лаа. Зүтгэсний хүчинд барилдах эрхээ нэг юм сэргээсэн. Манай  том Санжаа, Зундуй хоёр хашир ч гэсэн тэр жил барилдах эрхтэй болж билээ.

-Цэргийн цолтой бөхчүүд дун­даас улсын наадамд тань шиг олон удаа тавын даваанд үлдсэн хүн байхгүй гэж бөхчүүд ярьдаг. Бие жижиг хэрнээ хүчтэй байжээ?

-Гурван наадмаар тавын да­ваанд үлдэж, унасан юм.  Анх цэрэгт байхдаа улсын наадамд барилдаад дөрөв давчихдаг юм байна. Тавын даваанд Түвдэн аваргатай зодоглож хөлд нь ороо­дохлоо. Дахиад нэг гүйтэл даруул­чихсан. Яахав их яарсан хэрэг. Урд шөнө нь эргүүл хийгээд хоночихсон нойр дутууг хэлэх үү, ээж хөдөө­нөөс ирчихсэн уулзахын түүс болж байсныг хэлэх үү, бушуухан шиг л наадам дуусаасай гэж яарч бай­сан. Одоо бодоход аргагүй л хүүхэд байж дээ. Дараа жил нь тавын даваанд Дамдиндоржийг өмсөж эрчиндээ сэнжиг­ний барьцтай гараа газар хүр­гэчих­сэн. Тэрний дараа жил да­хиад л тавын даваанд үлдлээ. Батсуурь аваргатай барилдаад давхиж очоод дархан мэхэнд нь орчихсон. Аварга "хохь" чинь гэж хэлээд миний толгойг илэхэд нь "Давдаг нь тэндээ л биз. Хүний тэргүүнд хүрээд байхдаа яадаг юм" гэж амандаа бувтнатал сонс­чихоод "Ах нь чиний даваа ханасан бай­гааг анзаарсан" гэдэг байгаа. Уг нь Батсуурь аваргатай барил­дахын өмнөх даваанд Баянмөнх аваргыг өвдөг шороодуулсан юм. Баян­мөнх дөнгөж барилдаж эхэлж байсан үе л дээ. Хойтон жил нь дөрвийн даваанд Дэмүүл арслан­тай барилдаж унасан. Дэмүүл арслан надаас гурван насаар ах. Надад буугаад өгчих гэхээр нь "Надад цаана нь гурван жилийн барилдаан байна" гэж бодоод унаад өгчихсөн.  Дамдин аваргын бяр харьж байсан үе юм уу даа.

-Дамдин, Бээжин зэрэг авар­гуудтай нэг дэвжээнд зодоглож явсны хувьд хэр ойр дотно нөхөрлөж байв?

-Өө их сайхан найзууд. Дамдин аварга зүлэг ногоон дэвжээнээ гарлаа, давлаа л гэдэг байсан үе шүү дээ. Аваргын нэг онцлог бол ганцаараа туухай, штангтай нь бэлтгэл хийнэ. Харин биднийг дасгалжуулагч төмөр өргүүлэхгүй.

-Яагаад?

-Төмөр өргөх юм бол булчин хатуурчихна. Булчин хатуурвал амархан цуцдаг болчихдог гээд хориглоно. Бид багшийн хэлсний дагуу л бэлтгэл хийнэ. Дамдин болохоор циркт өнөөх төмрөө байнга нүднэ ш дээ. Тонн гаран төмөр өргөж байсан түүх бий. Дамдингийн өөдөөс гүйж очоод тулахад өөрөө л хойшоо үсэрнэ үү гэхээс хашир газраас хөдлөхгүй ш дээ. Тийм учраас их гаргууд хүчтэй байсан. Тэгээд ч жигтэйхэн дайчин хүн. Нэг удаа бэлтгэл хийхдээ 32 килограммын туухай өргөж бай­гаад дөрвөн үүдэн шүдээ мулт цохьчихсон. Эмнэлэгт очиж үзүүл гээд байхад ер хүний үг авахгүй. Бэлтгэл цалгардана гээд яваагүй. Тийм л бүдүүн тоймын эр байлаа. Улсын наадам дөхөөд ирэхлээр жингээ хасна гээд л уул руу түн­тийтэл гүйгээд явчихдаг хүн бай­сан. Тийм бүдүүн хадуун хэрнээ мань мэтийг нэг тэгээдхээч гэвэл за л гэнэ. Их цайлган сэтгэлтэй хүн байж дээ. Дамдин хойно циркт ажиллаж байгаад ирэхэд нь би вокзал дээр тосч авч байсан юм. Манай хүн жаахан халамцуу. Ту­хайн үед би чөлөөтийн дасгал­жуулагч байлаа. Тэгээд нэг жинд хүн дутаад байна гээд жинг нь асуутал 100 кг-тай гэлээ. Тэгснээ "Би ямар жинд барилдах юм" гэхээр нь  90 килограмм гэтэл "асуудалгүй" гээд зөвшөөрсөн. Жингээ хасах гэж хоёр өвдгөө улаан нялга болтол бэлтгэл хий­гээд жиндээ гуравдугаар байрт орсон. Хүн хөлдөө оруулахгүй гэж өвдөглөж унасаар байгаад шалбар­­чихгүй юу.  Дамдин аваргыг гаднаас харсан хүн ёрын амьтан байх гэж харахаар. Гэтэл угтаа их зөөлөн хүн.

-Бээжин аварга ямар барил­даантай бөх байв?

-Бээжин аварга бол их хурц барилдаантай. Хоёр мөрөн дээрээс хүчтэй татаж хутгаад тонгорчихдог. Урт гартай. Дөрвөн мөчний барилдаантай. Гар, хөлөн­дөө хүчтэй гэсэн үг. Хөлөөрөө хүн суйлаад л хаячихна. Нэ­лээд хойно аварга болсон доо, хөөрхий. Аягүй бол одоо хү­мүүс итгэхгүй Санжаа ах худ­лаа залаад гэж магадгүй. Үнэн­дээ Бээжинг мөн л Дамдины замаар чөлөөтөд оруулж, нэ­гэн үе хоёулаа миний шавь явлаа.

-Бөхчүүдээс бас Ж.Мөнхбат аварга та хоёрыг их ойр дотно явсан гэдэг. Таныг барилдаж  байх үед Мөнхбат аварга хаана явав?

-Мөөеөгийн төрсөн ах нь манай ротын дарга байсан. Цэрэгт бай­хад тожгор бор банди цэргийн анги дээр их ирнэ. Ах нь "За Санжаа дүүг минь бөх болгоорой" гэж захилаа. Бид хоёр ангийн хашаанд их но­цолдоно. Надаас хамаагүй дүү л дээ. Мөнгө хэрэгтэй болоод бид хоёр спортын ордонд болж байсан барилдаанд яваад орчихлоо. Мөөеө Батсуурь аваргыг заагаад "Чи наад хөгшин аваргаа хаячих. Тэгвэл би бусдыг нь хаячихна" гэлээ. Батсуурь аварга энэ яриаг сонссон аятай Мөөеөөг амлачих­сан. Харин би Пүрэвтэй барилд­лаа. Пүрэвийг өмнө давдаг байсан болохоор айсангүй. Даанч уначих­сан. Эргээд харсан Мөөеө бас өвдөг шороодож харагдсан. Бай ч үгүй, банзанд ч үгүй гарсан юм даа. Бид хоёрын хөг их. Мөнх­батад анх би мэх заадаг байсан бол манай хүн дорохноо тодроод гараад ирсэн. Өөрөө давахаа байчихсан. Мөөеөгийн дархан мэх хутгана. Нэг удаа би хутгах мэхнийх нь эсрэг мэх заалгаад техникумын барилдаанд давсан. Мөнхбат айхтар тооцоотой барилддаг. Би улсын арслан Чойжоод 30 гаруй унаад, гурав давсан юм. Дахиад давахаа байчихсан. Тэгсэн намайг, тэнгэргүй, тэнэгийнх чинь гээд загнаж билээ. Одоогийн бөх­чүүдийг бод­вол тухайн үеийн бөх­чүүд нэг нэгэндээ их зөвлөнө, тусална. Мөөеө надад барьц чинь удаан байна шүү гээд л зөвлөдөг байсан.

-Мөнхбат, Баянмөнх хоёр аварга  нэгэн үе "үнээ саал­гадаг­гүй хоёр" хоч авч ёстой л нүд хужирласан барил­даан гаргадаг байсан гэдэг. Энэ нь Мөнхбат аваргын зодог, шуу­дагтай бас холбоотой гэж сонс­сон. Энэ талаар та ямар нэг юм мэдэх үү?

-Энэ ийм учиртай юм. Би 1974 онд барилдахаа болиод засуул болсон. Тэр үед  улсын засуул Гончиг гэж хүн байсан. Үнэхээр дэг жаягтай. Гончиг гуай Мөөеөг зад­рах болоогүй гэж нэлээд бэлтгэл хийлгэдэг байсан. Нэг удаа "Одоо чи Баянмөнхийг давна. Гэхдээ наад зодог, шуудгаа соль" гэхэд нь Мөөеө "Хоёр жил өвдөг шороо­доогүй зодгоо солихгүй" гэсэн юм билээ. Аварга хоёр жил улсын наадамд түрүүлсэн байж л дээ. Мөөеө ясны сэргэлэн хүн болоод ч тэр үү наадам дөхөх үеэр зүү­дэлж. Зодгоо тасадчихаад хүний зодог авч барилдаад түрүүлж байна гэж зүүдэлсэн гэсэн. Мар­гааш нь Гончиг гуайн яриа санаанд нь буугаад наадмаар Эрдэнэ-Очирын зодгийг гуйж өмсч барил­даад түрүүлсэн гэдэг. Тэр дор нь хадаг яндар болж Эрдэнэ-Очирын зодгийг гуйж авч байсан юм. Зодгийг нь авахдаа Мөөеө "За чи миний арслан цолыг аваарай" гэж ерөөж байсан гэсэн. Эрдэнэ-Очир ч тэр жилээ арслан цолоо авсан түүхтэй. Тэгэхээр засуул гэдэг бөх судлаач хүнийг хэлж таарна. Ялан­гуяа Гончиг гуай их нарийн хардаг. Бие засаад ирэхэд заавал гар хөлөө угаа гэж загнана. Ариун байж энэ сайхан бөхчүүдийн малгайд хүрнэ гэдэг байсан.

-Бяр, чадалтай, амжилтад хүрэхэд ойрхон байж яагаад дэвжээгээ орхив оо. Бас засуул хий гэж хэн нэгэн ятгасан юм уу?

-Миний амьдралын бас л нэг огцом шийдвэр. Улсын наадмаар тавын даваанаас дээш гарахгүй боло­хоор нь бөхөө орхисон. Хөл­ний бэртэл нөлөөлдөг ч байсан юм уу, ийм жин багатай хүн чөлөөт, самбо гээд олон сайхан амжилт гаргачих­сан хойно гэж бодсон ч юм уу. Намайг барилдаж байх үед уртын дуучин Мягмар, Лонцойдорж хоёр засуул байлаа. Одоо бурхан болчихсон. Тэр хоёр байхгүй үед Санжаа засуул хий гээд гаргачих­на. Анх уяагүй хүн бөхийн цол дуудна гэж нохойн баас шиг л юм болно. Яваандаа зүгшрээд ирсэн. Ер нь би гэдэг хүн аливаа юманд их хурдан дасдаг юм шиг байгаа юм. 20 гаруй жил засуул хийлээ дээ. Ер нь анх 1952 онд барилдаж эхэлсэн гээд бодоход 63 жил бө­хийн дэвжээнээс холдсонгүй. Цэ­цэд бас олон жил ажиллалаа. Ажилласан жилээрээ Мижиддорж арслан надтай ойролцоо байх шүү.

-Саяхны улсын наадамд тав давчихаад зургаагийн даваанд барилдахаар гарч буй бөхийнхөө учраа бөхийг засуул нь мэдээгүй байсан гэж нэгэн бөх ярьж бай­сан. Үүнийг засуул хүн мэдэхгүй байх тохиолдол бий юу?

-Цэц бол хэн нь давж, унав гэдгийг л харж байх хэрэгтэй. Шударга байх ёстой. Харин засуул "Цаад хүний чинь нүдний хараа доогуур байна. Хөлд чинь гүйх гээд байна шүү" гэх мэтийн барилдах бөхийг нь шинжиж хэлж өгдөг. Бөхийн засуул бөх болгоныг харж шинжиж анализ хийж байдаг. Их л хариуцлагагүй хүн байна даа. Маш хариуцлагагүй, тэр өндөр даваанд шүү дээ. 

-Таныг барилдаад зогсохгүй олон ч аваргын зодог, шуудгийг урласан гэсэн. Хэн хэний зодог шуудаг оёж байсан бэ?

-Б.Бат-Эрдэнэ, Г.Өсөхбаяр аварга, Д.Сумьяабазар гээд олон л бөхийн зодгийг оёсон. Манай үеийнхэн болох Бээжин, Дамдин аварга, Зундуй, Эрдэнэ-Очир арслан гээд олон бий л дээ. Саяхан Бадам­сэрээжид арслан зодог оёулсан. Энэ жил арслан 90 нас хүрч байна. Биднийг цэрэгт байхад арслангийн 40 насны ой болоод цэргүүдийг бүгдийг нь зодог шуудагтай болгох тушаал гарч, хэдэн нөхдүүд цэр­гүүдийн зодгийг урласан. Тухайн үед яахав дээ даавуу актлаад оёж байсан. Одоо бөхчүүд цэргийн нимгэхэн шар гэвэл андахгүй. 1996 оноос хойш бараг зодог шуудаг хийсэнгүй. Манай том хүү Нямдорж л сүүлийн үеийн энэ хэдэн бөхчүүдийн зодог, шуудаг оёж байгаа.

-Бөхчүүд зодгоо оёулахдаа өөрсдийнхөө барилдаанд таа­руулна ч гэх юм уу, янз бүрийн захиалга өгдөг үү?

-Ер нь сүүлийн үед энэ хүмүү­сийн зан суртахуун гээч юм жиг­тэйхэн өөр болсон байна. Цэргийн шарын суга хэсэг нь их нарийн. Тийм байх тусмаа гар тасадчих гээд барилдахад хэцүү. Өрсөлдөгч барьц авахад хэцүү гэсэн үг.  Тэгвэл одооны залуучууд зодогны суга хэсгийг ховхолзуулж хийлгэх гэнэ.

-Тэгвэл барьц авахуулах гээд эрсдэлтэй биш үү?

-Харин ингэх нь л дээ. Өрсөл­дөгч бөх нь ховхолзсон хэсгээс нь барьц авах гээд шунаад ороод ирэхлээр нь хөлд нь сууна гэсэн бодолтой байхгүй юу. Уг нь сүрхий барилддаг хүн бол нэг хуруу ч орохооргүй жимбийлгэж оёорой гэдэг. Тийм бөх ч бий. Хуучны бөхчүүдийн шуудаг их доор байсан. Кинон дээр гараад байдаг даа. Цоо­дол арслан Лувсанжамц  гуай хоёр барилдаж байгаад шуудагдаадах­сан чинь тасар­чихаж. Лувсанжамц гуай "нөгөө­дөхөө" дарж доош суучихаад дахиж барилдахгүй гээд тахимаа өгч байсан гэдэг яриа бий. Харин одоо дээшээ бараг дөрвөн хуруу өндөр болсон. Шуудагдуулахдаа сайн бөх илүү өндөр хийгээд өгөөч гэх жишээтэй. Одоо яалтай ч билээ.

-Таны шавь нар гэж ямар хүмүүс байна вэ?

-Чөлөөт бөхөөр хоёр ч гавьяат байна. Увс аймгийн Тэс сумын харьяат улсын начин Артаг, Баян­хонгорын Богдын Цэ­дэн­дам­баагийн Нацагдорж гэж хоёр гавь­яат шавь байна. Нацаг­дорж 55-60 хүртлээ дэлхийн авар­гыг гурван удаа хүртсэн хүн. Үндэс­ний бөхөөр гэвэл С.Цэрэн аварга. Бас л зааж, зөвлөж дасгалжуулж байсан үе бий. Цэрэнд "салтаа" гэдэг мэх зааж билээ. Хоёр гар нь их урт. Татаад л салтаадахад болмоор санагдаад болдоггүй. Хоёулахнаа Залаатын аманд бэлт­гэл хийлээ. Энэ тухай­гаа "дүүгүүр" Сэрээнэн, Мөөеө, "Таван халуун"-ы бөхчүүддээ ч хэлсэнгүй. Сүүлдээ Цэрэн маань хурууны үзүүр хүрлээ л бол сал­таадчихдаг болчихсон. "Сал­таадах" мэхээрээ улсын наадамд ес давж түрүүлсэн удаатай. Дол­горсүрэн заан, Түвшин заан гээд олон сайхан багш, ша­вийн барилд­лагатай явсан бөхчүүд байгаа. 

-Одоо танай удамд барилд­даг хүн бий юу?

-Би долоон хүүхэдтэй. Таван охин, хоёр хүүтэй. Хоёр хүү бага нь. Хүүгийн  нэг хүү бяртай, чимээ­тэй болохоор харагдаад байгаа юм. Одооны хүүхдүүд овоо зад­раад ирэхээр бэлтгэл таслаад ирэхгүй эсвэл бие нь олигтой хөгжихгүй байх янзтай. Ямар сайн­даа Баянмөнх аварга "Энэ хүүх­дүүд бидний үеийнх шиг бэлтгэл хийвэл долоо хоног халуурч хэв­тэнэ дээ" гэж хошигносон удаатай. Аварга дасгалжуулагч хийж байгаа болохоор эрх биш анзаарч байгаа биз.

Д.ДАВААСҮРЭН