Арга барилаа өөрчлөхгүй бол вирус хүртэл хувьсан өөрчлөгддөг болчихож

Сүхбаатар аймагт хотоос 20 цагдаагийн алба хаагч болон нэг пургон машиныг нэмэлт хүч болгон өгөв. Учир нь постод ажиллаж буй цагдаа нар ээлжгүйгээр бараг 10 хоног гараад байгаа. Ингэхдээ 24 цаг ажилладаг байна. Шүлхий өвч­ний вирус ямар нүдэнд үзэгдэж, гарт баригдах биш халдварыг нь газар авахуулахгүйн тулд постоор орж гарч буй машин тэрэг, хүн амьтанд цурам хийлгүй хяналт тавьж ажил­лахаас өөр замгүй. Тэгэхгүй бол зарим "но"-той жолооч нар зугтах тохиолдол гаргадаг юм байна. Постын ажилчид  хасах 30 хэмийн хүйтэнтэй байсан ч ариут­галаа хийж, дамжин өнгөрөх маши­нуудын цонхоор бээлийн дотроо бээрсэн болов уу гэмээр арай ядаж спирттэй хөвөн өгч байгаа харагд­сан. Дайны хажуугаар дажин гэгчээр хөл хорио тогтоосон сумдад гэмт хэрэг гарах нь ихэсчээ. Хот хүрээ явж наймаа, панз хийдэг, хөлсөөр ачаа бараа зөөдөг нэг нь хөл хорионд орчихоо­роо архидан согтуурч зодоон цохион хөөцөлдөх болж. Тиймээс цаг­даа­гийнхан ийн хүч нэмжээ. Мал эмнэлгийн ажилт­нууд айлуудын малаас шинжилгээ авч, эхний ээлжинд үхрийг нь вакцинжуулж байгаа аж. Ингээд зогсохгүй хашаа хороо, өтөг буу­цанд нь ариутгалын шингэн цацдаг юм байна. Ариут­галын шингэн цацах зориулалттай АРС машин гол ажлыг нугалах боловч нэлээд ярвиг­тай гар ажил­лагаа их шаардах юм.

Ариутгалын шингэнээ хийгээд цацахын хооронд гуурсных нь үзүүр хөлдчихлөө. Тиймээс хлорын уус­малаа заавал бүлээн усаар най­руулах хэрэг гарав. Сумдад ямар халуун, хүйтэн ус гэсэн ойлголт байхгүй хойно голомтод ажиллаж байгаа мэргэжилтнүүд бүгд гэртээ гал түлж ус халааж авчрахаар болов. Ингээд гэрийн зүг гүйсэн ажилчид 25 литрийн шар саваар бүлээн ус авчирч машин руугаа хийв. Мөн зарим постын гарам дээр тавих эсгий хэрэгтэй гээд онцгой байдлын нэг албан хаагч гэрийнхээ туургыг хуу татаж ирээд дэвссэн байна. Түүнчлэн хорио цээрийн бүст амь­дарч буй иргэд өвдвөл асуудал үүснэ. Яагаад гэвэл тоотой хэдэн түргэний машин нь айлуудаар вакцин хийгээд хаагуур ч явж байх юм билээ. Эм тариаг нь дөхүүлж өгөөд гарлаа гэж бодоход халдвар тархах магадлалтай. Шүлхий шүл­сээр дамждаг заваан өвчин учраас газрын хөрснөөс машины  дугуй­гаар эрүүл бүст тархах өндөр магад­лалтай. Тиймээс газар авахуулах­гүйн тулд машины дөрвөн дугуйг ариут­гаж  байгаа хэрэг. Гэхдээ энэ шүл­хийтэй тэмцэж байгаа тийм ч найд­вартай арга биш бололтой. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө эхээс төрсөн хүүхэд сар гаруй хугацааны дараа нүднийх нь харц тогтож аав, ээжийгээ муухан таньж инээхчээ аяддаг байсан. Харин өнөөдөр төрсөн хүүхэд долоо ч хонолгүй толгойгоо дааж, бараг л ярих нь холгүй болчихсон үе. Яг үүнтэй адил шүлхийний вирус хүртэл илүү дархлаажиж хэр баргийн вакцинд дарагдахааргүй болсон учраас гадны вакцин үйлдвэрлэгчид хүртэл энэ тал дээр ихэд анхаарч байгаа тухай Мал эмнэлэг үржлийн төвийн дэд дарга Болортуяа ярьж байлаа. Тэрээр ажлаа аваад ердөө хоёрхон хонож байгаа хэдий ч өмнөх жилүү­дэд гарсан шүлхийтэй тэмцэж бай­сан туршлагатай нэгэн гэнэ. Үүнтэй Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга  Ж.Батсуурь хүртэл санал нэг байгаа аж. Сүхбаатарт 2006, 2010 онд гээд хэд хэдэн удаа шүлхий гэгч өвчин гарч байсан. Өөрөөр хэлбэл шүлхий гарлаа л гэвэл хэрхэн дарж авахаа мэддэг,  туршлагатай хүмүүс. Гэтэл өнөөдөр голомтод байгаа шүл­хийгээ бүрэн дарж чадахгүй эрүүл сумдадаа халдааж байх жишээтэй. Тэгэхээр шүлхий өвчнийг мэддэг  хэрнээ улиг болсон арга барилаар ажиллаад байна. Шүлхий зөвхөн Монголд гардаг, тэгээд айхтар халдварт өвчин бол биш.

Одоогийн байдлаар ОХУ-д Сиби­рийн Забаикалск муж болон Хятадын муж улс Түвдэд шүлхий өвчин дэгдчихсэн байна. Дээрх улсуудад нэгдүгээр сарын эхэн үеэс эхлэн шүлхий өвчний голомт бүрт­гэгдэж эхэлжээ. Түвдийн Сига­зэ мужид гэхэд одоогийн байдлаар 50 гаруй бод мал шүлхийгээр өвчил­сөн нь тогтоогдоод байгаа аж.  Харин ОХУ-д одоогийн байд­лаар хэдэн мал өвчилсөн нь тодорхойгүй бай­на. Сибирийн Забаикалск муж нь Монгол Хятадын хилтэй хамгийн ойр хиллэдэг билээ. Харин Умард Солонгост гахайны фирмд шүлхий өвчин тархаад байна. Тус улсад шүлхий өвчин анх нэгдүгээр сарын 8-нд Пхеньян хотын гахайны фирмд бүртгэгджээ. Нийтдээ 3280 гаруй гахай шүлхийгээр өвчлөөд байгаа­гаас  369 гахай өвчнөөсөө болж үхсэн бол 2911 гахайг зориуд  уст­галд оруулжээ. Одоогоор нийт 17 гахайны фирмд өвчний голомт илэрсэн байх жишээтэй. Бүгд л шүлхийтэй тэмцэхдээ вакциныг ашиглаж байна. Гэхдээ ганц нэг оронд шүлхийтэй малаа эдгээж махыг нь ашигладаг гэх. Манайд ариутгаад хүнсэндээ хэрэглэх бо­ломжгүй. Тийм орчин бүрдээгүй. Бараг устгахаасаа илүү зардал гарах юм гэнэ.

Үнэндээ манайх ч гэсэн шүлхий илэрлээ гэхэд голомтоор нь устгаж аюулгүй болгох хэрэгтэй.  Эрүүл хэсгээ халдвар авахуу­лах­гүйн тулд вакцинаар бөм­бөгдөх ёстой гэх үү дээ. Гэтэл тэр вакцин нь манайд нөөцгүй байж таар­даг. Тэгээд ч шүлхийний эсрэг вакциныг урд, хойд хөрш зэрэг цөөхөн хэдэн оронд үйлдвэрлэдэг юм байна. Захиалгын дагуу үйлд­вэрлэдэг болохоор их хэмжээгээр бэлэн байдаггүй гэнэ. Тиймээс энэ удаа түргэн авч яарал­тай вакцин авахаар Орос руу мэдэгд­сэн бо­ловч заасан хугацаанд хүссэн хэмжээгээр үйлдвэрлэх бо­ломжгүй гэсэн хариуг өгчээ. Тиймээс Хята­даас тал вакциныг нь авахаар болсон аж. Тодруулбал, 1.5 сая тун буюу 951 сая төгрөгийн вакцин Оросоос ирэх бөгөөд энэ сарын 28-нд Монголд буух юм байна. Харин 500 мянган тун буюу 700 орчим сая төгрөгийн вакцин Хята­даас өнөө­дөр орж ирэх байна. Эхний ээл­жинд голомтын бүс болох Сүх­баатар, Дорноговь, Хэн­тийд вак­циныг та­раах байна. Говь­сүмбэр аймгийн хувьд одоохондоо шүлхий илрээгүй ч  хил залгаа голомтын бүсээс орж ирэх магад­лалыг бодол­цож хяналтын пост ажиллуулж өндөржүүлсэн бэлэн байдалд гар­чээ. Хэрвээ төв зам дагуу байрлах энэ жижигхэн аймагт шүлхий тарх­вал нийслэл рүү дорхноо орж ирнэ. За тэгээд малын түүхий эд, махаа гадагшаа гаргадаг манайх шиг жижигхэн зах зээлтэй орон шүл­хийтэй гэдгийг мэдвэл харилцагч орнууд шууд нүүрээ буруулна. Энэ эрсдэл л шүлхийтэй тэмцэхэд төр их хөрөнгө хаяад байгаа шалтгаан гэнэ. Үнэндээ шүлхий намжихаар малчдын үхсэн малын тоогоор нөхөн олговор олгох юм гэсэн. Бүр 90 хувиар бодож олгох юм билээ. Үүнийг сонсоон хаврын хавсаргад хам­гийн түрүүн сэнсрэх болов уу гэсэн малаа зо­риуд шүлхий тусгая гэсэн ухааны юм ярьж байгаа малчид ч мэр сэр таарсан. Нэг талаараа мал төрийн хамгаалалтад байх ёстой гэх боловч хувь малчны өмч шүү дээ. Нөхөн олговор өгч байгаа нь малчдын толгойг илэхтэй адил мэт. Яагаад малчид хэдэн төгрөг гаргаад жилдээ нэг, хоёр удаа малдаа вакцин хийлгэж болохгүй гэж. Хэрвээ вакцин хийлгээгүйгээс болж элдэв өвчин гарвал хариуцлага тооцдог тогтол­цоо байсан ч буруудахгүй талаар ярих хүн олон байна. Ер нь тэгээд гурав, дөрвөн жилийн давтамжтай гараад байхад урьдаас бэлтгэж болохыг мэргэшсэн хүмүүс хэлсэн. Тэрнээс голомтод ажиллаж буй иргэдийн хувьд үнэхээр чадах чинээгээрээ ажиллаж байгаа нь илт. Шүлхийтэй үхрийг зориуд нядалж гэдсийг нь хагалаад булахдаа хлорын шохой ашиглаж байсан. Гурав дөрвөн метрийн гүнд хөлдүү газар ухахад том машин ашиглах аж. Устгалын хэсэгт ажиллаж буй хүмүүс байнга химийн бодисоор амьсаглаж байгаа учраас дотор эрхтэнгүй болдог юм байна. Шүлхий дээр ажиллаж байсан цөөнгүй эмч нар ийм шалтгаанаар амиа алдсан гэсэн мэдээлэл ч байдаг юм билээ.  Ямартай ч хорио тогтоосон 30 хоногийн дотор шүлхийг дарж авахгүй бол цаашид төлөвлөж байгаагаас ч зардал их гарах төлөвтэй байна.

Д.ДАВААСҮРЭН