ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………..

Н.Цэрэндоржийнх хоёр мянга хол давсан малтай. Хоёр мянга гаруй хонь, ямаа, 400 гаруй адуу, 200 гаруй үхэр, сарлагтай аж төрж байна. Тус айлын гол амьжиргаа нь мал. Тэднийх Төв айм­гийн Сэр­гэ­лэн сумын ну­таг Ав­дарын уул гэх дүн­хийсэн хөх уулын хойхно Дөл­гөө­ний энгэр гэдэг газарт намаржиж байна лээ. Нутгийнхан нь түү­нийг Бандгай хэмээн ав­гайлан дууддаг юм байна. Жаран насны босго алх­сан тэр­бээр “Буянт ма­лын үр шим барагдахгүй. Хөдөө ну­тагт мал ха­риулж, өөрийн­хөөрөө
явсны үр шимээ ах нь үзэж байна. Хэдэн хүүх­дүүдээ хотод байр, орон сууцаар хангаж, эрдэм номын мөр хөөл­гөлөө.

Бусдын хүүхдүүдийн уна­даг үнэтэй машин хүртэл авч өглөө. Үүнээс илүү жаргал хаана байх вэ. Мал дагавал ам тосдоно
гэж үнэн үг шүү.  Хөдөлмөрлөж чадвал Мон­голын
хөдөөд сайхан амьд­рал байна шүү залуусаа. Ямар ч зарлага байхгүй, орлого ороод байх тийм л амьдрал энд байна” хэмээн ярьж байсан юм.

Өвсний шим толгой руугаа орсон энэ л цагт хөдөө нутаг үнэхээр сайхан байдаг. Бүх зүйлс тогоо дүүрэн сүү шиг л мэлтэлзээд
байх. Малын тарга тэвээрэг нэмэгдчихсэн. Сүү гэж будаг шиг л өтгөн. Хөхүүртэй айраг чимчигнээд л, хөдөө нутгийн тэнүүн жар­гал гэдэг энэ. Шаргал намрын хайлган цагаар хүн бүр зав­гүй хөдөлмөрлөж байна, Мон­голын хөдөөд. Тариа, ногооны хураалт эхэлчихсэн. Малчид өвс, хадлангаа зэхээд өвөлжөө бууцаа янз­лах, малаа “язартал” тарга­луулж өвлийг өнтэй давах гээд борви бохис хийх завгүй. Ийм л цагаар сайн сайхныг цогцлоон буй  Цэрэн­дорж гэх санасан бод­сон зүйлээ шууд хэлчихдэг зантай хөдөөний малчинтай нэг өдрийг хамт өнгөрөөж сурвалжлага хийсэн
юм. Тэд­нийх хөдөөний зочломтгой халуун дулаан зангаар сур­валжлага хийхээр ирсэн биднийг угтсан юм.

Бидний очсон айл маань өөдөө дэвшин дээшилж буй нь илт. Гэрийнх нь гадаа очиход л амьжир­гааны түв­шин сайтай нь ха­рагдах  аж. Хонины хашааны наана улаан “жийп”-ээ тавь­чихсан. “Аавын цээж” гэх ногоон УАЗ машинаа баруун хамар дээ­рээ мануухайн оронд зогсоо­жээ. Ачааны “Бонго”-гоо гэрийнхээ
үүдэнд сойчихсон байх юм. Мөн бага хүүгийнх нь жийп байна. Таван хана­тай их гэр, сүү цагаан идээний дөрвөн хана­тай гэр барьчих­сан байна. Үх­рийн зэлэн дээр нь гуч гаруй тугал эгнүүлээд уячихсан. Гүүн зэлэн дээр нь багширсан олон адуу байх.
Н.Цэрэндорж гуайтай хууч хөөрөхөөс сур­валжлага маань эхэлсэн. Тэрбээр “Ах нь энэ нутагт төрж өссөн хүн. Багаасаа л мал хариулж явсаар өдий хүрч байна. 1971 онд Төв аймгийн дунд сургуулийг төгсөөд шууд цэрэгт явсан. Тэгээд нэгдэл дундын үйлдвэрийн
туслах аж ахуйчаар буюу малчин бол­сон юм. Тууврын мал туудаг байлаа. 1979-1982 он хүртэл туувар туусан. Тэгээд нэгд­лийн мал хариулж байгаад л 1992 онд хувьцаандаа цөөн хэдэн мал авч өөрийн гэсэн хөрөнгөтэй болоод гарсан. Тухайн үед 200 гаруй мал
хувьцаандаа авч байлаа. Цаг ч сайхан байсныг хэлэх үү, манай мал хурдан өссөн шүү” хэмээн тамхиа нэрэн суух ажээ. Гэрийн эзэгтэйг Пунсалдулам гэдэг юм байна. Сэргэлэн сумын уугуул. Мэнд устай, цай цүй болсон хөгшин юм. Бидэнтэй “Манайх зур­гаан хүүхэдтэй айл. Одоо том хүү манайхтай хамт намар­жиж байна. Дунд хүү, том охин хотод. Бага охин Японд сура­хаар явсан. Отгон хүү маань энд ирчихсэн байгаа. Гүүн зэл хавиар байгаа байх. Манайх гэдэг айл иймэрхүү байдалтай аж төрж байна даа” хэмээн гэр бүлээ танил­цуулсан.

СЭРГЭЛЭН СУМЫН АНХНЫ МЯНГАТ МАЛЧНЫХ

Сэргэлэн сум олон мянгат малчинтай. Тод манлай уяач Ц.Хэнмэдэх гуайгаас эхлээд Монголд олон адуутайгаараа алдартай
“Ханан” хочит Төмөр­­баатар ч бий. “Ханан” Төмөрбаатар өнөө жил 1500 гаруй адуу тоолуулжээ. Тэгвэл бидний сурвалжлага хийхээр очсон айл маань Сэргэлэн сумын анхны мянгат малчин болж байсан бахдам түүх сөхлөө. Үүнийгээ “Хэдэн малын буян биднийг өдий зэрэгтэй сайн сайхан амьд­ралд хүргэсэн” гэж тайлбар­ласан юм. Цэрэндорж гуай гурван жилийн өмнө “Айм­гийн сайн малчин” хэмээх цол тэмд­гээр шагнуулжээ. Том хүү
Батзаяа гаднаас орж ирлээ. Адуугаа хурааж ирээд, гүүгээ барьчихаад орж ирж байгаа нь энэ. “Хүрэн азаргатай адуу алга. Долоо­ны тэр хавь руу өнгийхөөс. Өдөр хэрд тэнд усанд орох байх даа” хэмээн аавтайгаа ярилцана. Дээрх ярианаас хурдан мори­ны яриа руу орлоо. Тэднийх сүүлийн үед адууныхаа цусыг холдуулах, хурдан удмын адууны үр удам тавих зэргээр цус сэлбэ­хэд их анхаарч бай­гаа аж. Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгаас адуу худал­дан авч адуундаа тавь­жээ. Бүр улсын баяр наадамд аман хүзүүдсэн
“Босоо дэлт” хүрэн азарганы төл, “Их хурд-4” уралдааны түрүү  магнай, халтар азарганы үр удам тэдний адуунд байна. Дор­нодын бүсийн уралдаанд түрүүлж Заамарт болсон төвийн бүсийн уралдаанд айрагдаж байсан буурал азарга хүртэл адуун дунд нь зогсож байх жишээтэй. Мөн Өмнөд Монголын барга адуу­наас хүртэл худалдаж аваад азарга тавьсанболохоор адууныхаа
удам угсааг сайж­руулж чаджээ. Ирэх жилээс морь уях ажилдаа орох юм гэнэ. 1980-1990 оны үед аймгийнхаа наадамд олон морь айрагдуулж байсан юм билээ. Сүүлийн хэдэн жил морь уях ажлаас жаахан хөндийрсөн гэв.

“АЖИЛГҮЙ ХҮМҮҮСИЙГ МАНАЙД ИРЭЭД ЦАГААН ИДЭЭ ХУРААГААД АВ ГЭХЭЭР ИРДЭГГҮЙ”

Намрын шаргал нар ээсэн тогтуухан өдөр болохоор гэрийнхээ хаалгыг дэлгэжээ. Урагш харахад цэлийсэн хөндий тал шаргалтан
үзэг­дэх ажээ. Гэрийн эзэгтэй хөхүүртэй айраг хэд бүлж байснаа ваарандаа дүүргэж өмнө тавих. Бас болоогүй бага гэрт тогоо нэрэх, сүү хөөрүүлэх, тараг бүрэх гээд  ажил мундахгүй харагдлаа. Пунсалдулам эгчээс “Цагаан идээгээ худалдаж байгаа юу”
гэтэл “Юун худалдах. Цагаан идээгээ ах, дүүстээ тарааж өгөөд л таардаг. Ганцаараа болохоор бүх үнээгээ сааж чадахгүй хэцүүдэх юм. Айм­гийн төвд ажилгүй байгаа айлыг ирж үхэр, мал саагаад цагаан идээ хурааж аваад яв гэхээр ирэх хүн олдохгүй юм. Уг
нь аймгийн төвийн ажилгүй айл, өрхүүд зундаа манайх­тай хамт зусаад цагаан идээ бэлдэж аваад буувал болох­гүй гэх газаргүй. Даанч залхуу нь дэндсэн хүмүүс юм. Хэрэв манай хэдэн үнээ, ямааг саа­вал “Дэлэнт мал дээшээ” гэж бараг жилийнхээ хэрэгцээний мөнгийг олчих боломжтой юм шүү. Гэвч тэгдэг хүн алга байна” гэв. Цэрэндорж гуайнх гурван зуднаар өнчин
ишигний гарз­гүй давсан байна. Намар гэрийн эзэн цаг агаар ямар байхыг урьдчилантаамаг­лаад отор, нүүдэл хийгээд явчихдаг байна. 1999, 2000 оны зуднаар гэхэд Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул, Төв айм­гийн Заамар суманд отор хийж зудтай жилүүдийг малын гарзгүй давжээ. Энэ жил ч гэсэн Баянцагаан сум руу нүүх юм байна. Сэргэлэн сум өнөө жил өвс, ногоо сай­хан гарчээ. Сүүлийн 30 гаруй жил огт үзэгдээгүй байсан мангир энд тэндгүй гарсан тухай хуучлав. Мангир идсэн бог мал тарга тэвээрэг сайн авч, өвлийг өнтэй сайхан давдаг тухай өвгөдийн яриаг ч дуулгав.

ХҮҮХДҮҮДДЭЭ ХОТОД ОРОН СУУЦ ХУДАЛДАН
АВЧ ӨГСӨН ГЭНЭ

Цэрэндорж гуайнх намар малаа худалдаалдаг гэнэ. Хонь, ямаа, үхэр, адуунаасаа харж байгаад өвөл онд ороход тааруу гэсэн хэдийгээ зарж мөнгө болгодог аж. Баг­цаагаар 30 гаруй сая төгрө­гийн мал зарчихдаг гэсэн. Том хүүдээ мал таслаад өгчихсөн. Энэ өвөл мянгат малчин бо­лох гэнэ. Харин хотод байгаа хүүхдүүдээ орон сууцтай бол­гожээ. Бага хүү Баттөрдөө Төв цэнгэлдэхийн тэнд зуу гаруй сая төгрөгөөр байр авч өгсөн байна. Мөн саяхан 40 гаруй сая төгрөгөөр машин авч өгчээ. Удахгүй том хүү­гийнхээ машиныг томруула­хаар зэ­хэж байгаа гэсэн. Мөн өөрс­дөө аймгийн төв дээр хашаа байшинтай юм байна. Түү­нийгээ ирэх хавраас
орчин үеийн хаус болгох төлөв­лөгөө гаргажээ. Хоёр хөгшин том хүү болон охины­хоо хүүг малчин болгосон байна. Бусад хүүхдүүд нь хотод ажиллаж амьдардаг. Намар малаа зарах, хавар ямааны­хаа ноолуур, хонины ноосоо тушаагаад л амьдра­лынхаа бүх хэрэгцээг ханга­чихдаг байна. Нэг хонийг 120 мянган төгрөгөөр өгчихдөг гэж бай­гаа. Гэртээ олон суваг гардаг антеннтай. Тэрүүгээ­рээ дур­тай сувгаа телевизээр үзээд гэрээсээ “Жи мобайл”-ын утсаар ярих юм. Бүр интер­нэтэд хүртэл холбогдох бо­ломжтой ажээ. Том хүү Бат­заяа аавынхаа улаан “жийп”-ийг унаад хойд уул руу гарч байгаа харагдана. Машин­тай уулан дээр гараад хонио дурандаж байгаа нь энэ гэнэ. Төд удалгүй мото­цик­лио асаа­гаад гүүгээ ху­раах. Ер нь машин, мотоцик­лиор ажлаа амжуулаад байх юм. Зэлэн дээр багшралдах адуу нам­рын хонгор салхинд илбүү­лэн зүүрмэглэх ажээ. Гүүн зэлнээс гурийлах дуу тодхон сонсогдоно.

Үргэлжлэл
бий
Э.ХҮРЭЛБААТАР