ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………..

Монгол Улсын ар­дын уран зохиолч Пун­цагийн Бадарчтай ярилц­лаа.

---

-Таны шүлгүүд ард түмний зүрх сэтгэлд тарни мэт хоногшсон. “Есөн эрдэ­нийн орон”, “Эх орны хилээс” хэ­мээх шүлэг найрагла­лыг тань ун­шаа­гүй, ма­гадгүй цээж­лээ­гүй хү­мүүс ховор. Бүгдийн сэтгэлд тэгж цаг мөн­хийн хадаатай явдаг. Харин “эрдэнийн чу­луу” мэт эдгээр шүл­гүүд хэрхэн бичигд­сэ­нийг асуумаар байна?

-Би гэдэг хүн 1971 оны хавар хилийн цэр­гийн офицер болсон юм. Төв аймгийн Эрдэнэсант суманд клубийн эрхлэг­чийн ажлаа
өгчихөөд хийх юмгүй дэмий тэнэж ява­хад Зо-Пай-Жингийн Бат­­тулга гуай гудманд таарлаа. Баттулга гуайг манайхан “Хөх тэнгэр” роман, “Түвшин төгс”, “785 дээр” зэрэг үргэл­жилсэн үгийн бүтээлүү­дээр нь мэднэ. Баттулга гуайг би аугаа их Бямбын Ринченгээс хойш бичгийн эрдэм соёлыг төгс эзэмш­сэн хүн гэж боддог юм. Инжинаашийн “Хөх су­дар” роман, Баттулгын “Хөх тэнгэр” роман хоёр бич­гийн хэлний гайхамш­гаа­­раа их ойртож
очно доо. Харин сүүлийн жи­лүүдэд “Монголын шил­дэг ро­ман” гээд хүмүүс ярихдаа “Хөх тэнгэр”-ийг оруулах­гүй байгаад гайх­даг. Үргэл­жилсэн үгийн хэд хэдэн цуврал ботиуд гар­лаа, түүнд Баттулгын зохиол ороогүй ээ. “Хөх тэнгэр” роман доторх бүл­гүүдийнхээ өмнө “Утгат тайлбар” буюу дөрвөн мөрт шүлгүүдтэй явдаг нь бахархмаар. Баттулга гуай­тай таарсан гэдгээс үүдээд зохиол руу нь орчихлоо. Ер нь ч хэлье гэж бодож байснаа хэл­чихлээ. Одоо өнөө хи­лийн цэргийн тухай яриандаа ороо­дохъё.

-Баттулга гуай таныг хилийн цэрэг рүү уруу татаж дээ, янз нь?

-Тэгэхгүй хаачихав. “Чи ингэж дэмий тэнэж явснаас хилийн цэрэгт ор, би чамайг оруулаад өгье” гэдэг юм. “Над шиг цэргийн алба ч хаагаагүй хүнийг хилийн цэрэг авах болов уу” гэхэд, “Намайг дуу­гүй дагаад яв” гэж харцаараа хэлснээс өөрийг хэлээгүй дээ. Тэгээд л Хилийн цэрэгт аваа­чиж өгсөн. Тухайн үед Хилийн цэргийн удирдах газрын дар­га нь Цэдэн-Иш генерал бай­лаа. Штабын дарга нь “улаан нүдэн” Намсрай гэж хүн байв. Ингээд тэд намайг Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын Овоотын отрядад хуваарил­сан юм. Тэр цагт Монголын хил дахин шинээр зохион байгуулагдаж байсан үе шүү дээ. Овоотын отряд-өмнийн шаргал говьд очоод удаагүй байтал арваннэгдүгээр сарын долоон буюу октябрын баяраар надад нэг даалгавар ирдэг юм аа.

-Тэр нь юу байхав?

-Отръядаас бүх заставууд руу хүчлэн хамгаалалтын офицерыг октябрын баяраар гаргадаг уламжлал бий. Офи­цер болоод гурван
сарын нүүр үзэж буй намайг Цай­лан­булагийн буюу Цайлан­гийн застав руу лацтай бичиг­тэй илгээлээ. Тэгэхэд би 29 настай байжээ. Цайлангийн заставын дарга Батсуурь гэж бас хорин хэдэн настай залуу эр намайг угтаж авсан. Бид хоёр өнөө лацтай бичгээ задалтал
тухайн заставын харьяа баганыг эргэх, мөн хилийн цэргийн постон дээр хонох зэрэг удирдамжууд байна. Заставын залуухан дарга Батсуурьтай мөр зэрэг­цэж буу үүрээд,  араасаа мөн буу сум агссан гурван цэрэг дагуулаад Алагийн уулын тэргүүн дээр байх эх орныхоо хилийн баганыг эргэж очсон түүхтэй. Миний
бие дархан хилийн сүлдэт багана дээр анх очиж буй минь тэр. Бага­наа нар зөв нэг тойръё гэтэл Батсуурь маань бугуйнаас шүүрч аваад “Болдоггүй юм, хилийн баганын энэхүү харан­дааны үзүүрээр зурсан мэт нарийн улаан шугамны дээгүүр өнгийж харахад л таны толгойг хятадууд зад буудна шүү дээ” гэв. Миний айсан гэж жигтэйхэн. Тэгээд Алагийн уулан дээр, эх орныхоо
торгон хилийн зурвас дээр, алтан соёмбот баганынхаа дэргэд зогсохуйд өнөө шүлэг найр­гийн албин минь хөдөлж, тусгаар тогтнолоороо бахар­хаж нэг омогшоод, гэргий хүүхдээ санаж нэг уяраад, сүлдэт баганынхаа цаадах газар нутгийг хүний юм даа гэж
нэг гуниад юм юм л бол­лоо доо. Тэгээд дархан хилийн­хээ баганын дэргэдээс хоёр ширхэг чулуу авч хар­маал­лаа. Эх орныхоо хил дээр анх ирсний дурсгал гэж бодсон хэрэг л дээ. Орой бид заставтаа буцаж ирлээ. Сэт­гэл нэг л тогтож өгсөнгүй. Шөнө
дөл ч боллоо, нойр хүрсэнгүй. Өнөө хоёр чулуу­гаа дэргэдээ тавьж байгаад шүлэг бичиж билээ.

“Сүлдэт баганын дэргэдэх ширхэг энэ чулуунаас

Сүхбаатарын талбай хүртэл эх орон минь бий

Сая ардын итгэл багтсан Сүхийн их талбайгаас

Тэртээ хилийн багана хүртэл энхрий
нутаг минь бий…” гээд л. “…Эрдэнийн номин дуулга шиг одот цэнхэр нуур

Эргийн зэгсэнд ганганалдах амраг хоёр
ангир

Эхний айл, гүүн зэл, ингэ ботгонын
гунганаан

Эмээлт  морь шиг шилгээн баясах хусан уяа

Ээлт үүдий нь сөхвөл зол бадрах голомт

Ээж аавын буянт жаргалын цагаан өргөө

Хаагуур ухарч би хаяад гарах юм бэ…”
гэж биччихээд өмнийн говийн одот шөнөөр цээж дүүрэн алхаж байсан даа. Миний бие “Эх орны хилээс”, “Нулимст борхон болжмор”, “Хилийн тэнгэр цэлмэг байгаасай”, “Саруулхан
шөнийн дуу”, “Цэрэг орны дууль” зэрэг олон бүтээлээ Овоотын отръядад гурван жил алба хаахдаа бичсэн. Сэрэл мэдрэмжийн гэрэлт шувууг сэтгэл зүрхэнд минь нисгэж хайрласан
Мон­голын дархан хилд би хайртай.

-“Есөн эрдэнийн орон” найраглалынхаа
түүхийг одоо ярихгүй юу?

-Далан нэгэн оны хавар хил рүү явахдаа
Шагдарын Дулмаадаа үлдээгээд явсан найраглал шүү дээ. Дулмаа тэгэхэд “Үнэн” сонины утга зохиолын редактор, сэтгүүлч байлаа. “Үнэн” сониндоо хэвлүүлээд өгөөрэй, найз нь ойн уралдаанд өгөх санаа­тай байгаа юм шүү гэж хэлээд явахад манай хүн хэвлүүл­чих­сэн, өнөө бүтээл маань ардын хувьсгалын 50 жилийн ойн уралдаанд гуравдугаар байрын шагнал эзэлчихсэн байж байлаа. Тавин жилийн ойн хүрээн дэх яруу найргийн томоохон хэмжээний бүтээ­лийн уралдаанд Д.Пүрэвдор­жийн “Сэгс цагаан богд” найраг­лал түрүүлээд миний “Есөн эрдэнийн орон” гуравт орсон. Хоёрдугаар байрыг эзэлсэн бүтээл байгаагүй юм.
Сайд нарын зөвлөл надад гурван мянган төгрөгийн шагнал өгч байлаа. Уул нь би нэр алдартайхан зохиолч байсан бол хоёрт орчих байсан болов уу. Сайд нарын зөвлөл мянган төгрөг дээр л жаахан горойсон доо, тэгэ­хэд. Гэхдээ яахав, гуравт орно гэдэг сайхан. Тэр үеийн гур­ван мянган төгрөг гэдэг их мөнгө шүү дээ. Гэртээ зурагт, шүүгээнээс аваад л зөндөө тавилга авч манайх гэдэг айл айлын дайтай л болсон юм­даг. Тэр талаас нь аваад үзсэн ч “Есөн эрдэнийн орон” ээлээ өгсөн бүтээл дээ. Худлаа, үнэнийг нь
сайн мэдэхгүй юм, гэхдээ намайг олонд үнэхээр алдаршуулсан бүтээл бол “Есөн эрдэнийн орон” шүү дээ. Бичсэн түүх маань их сонин юм даа. Тавин найман онд монголч эрдэмтдийн
анх­ду­гаар их хурал Монголд боллоо. Холбооны технику­мын оуютан би амралтаараа нэг л харимааргүй санагдаад л, амьдрал ахуйгаа дээш­лүүлье ажил төрөл хийе ч гэж бодоод марк, сонин хэвлэл зардаг ТҮЦ-д ажилд орлоо. Худалдагчаар ажилд орж буй хэрэг шүү дээ. Тэгтэл намайг Сталины номын санд болж буй монголч эрдэмтдийн хуралд очиж сонин хэвлэл зар гээд явуулдаг юм. Тэнд Дамдинсүрэн, Ринчен, Сэр-Оджав гээд Монголын
нэртэй эрдэмтэд, за тэгээд Онон-Өргөнгөө, Латимор, хар Дорж гээд нэртэй монголч эрдэмт­дийг дэргэдээс нь харлаа. Тэдэнд зориулсан хуучин ном судрын үзэсгэлэнг Стали­ны номын сангийнхан дэлгэчихсэн байна. Тэрхүү хуучин номын үзэсгэлэн дунд есөн эрдэнээр бичсэн Сандуйн жүд судар байсан. Уг судраас л би есөн эрдэнэ гэдгийг мэдэж авч байсан. Жаран зургаан онд Зохиолч­дын хороонд байхад Я.Цэвэл гуай их ирнэ. Толь бичгийн
нэрт эрдэмтэн түүнийг мэдэх­гүй хүн үгүй байх. Цэвэл гуай­гаас би есөн эрдэнэд юу юу багтдагийг асууж, есөн эрдэ­нийн тухай бодол болсон. Есөн эрдэнэд Монголын бүх л зүйл багтаж болох үүдэл санаа тэр цагаас төрж Д.Нацаг­доржийн музейн манаачаар
ажиллаж байхдаа далан оны есдүгээр сарын нэг л шөнө биччихсэн. Уран бүтээлчдийн хэлдгээр ганц­хан амиар л туучаад хаясан зохиол шүү дээ. Одоо хүнд хэлбэл бараг итгэхгүй дээ. Хүн чинь тэгээд гэнэн цайлган залуу идэр насандаа сонго­дог бүтээлүүдээ туурвидаг юм биш үү. Нас ахиж, ухаан нэмэ­хийн тоогоор авьяас билгийн бадамласан гал дөл хумигдаад байдаг шиг санаг­дана. Өвгөн би одоо “Есөн эрдэнийн орон” шиг бүтээ­лийг ганцхан шөнийн дотор байтугай есөн жил бодоод ч бичихгүй дээ. Анх Пүрэвжа­вынПүрэвсүрэндээ манааны шовгор дотроо уншиж өгөөд, дараа нь Пүрэвдорж гуайд уншиж өгч билээ. Пүрэвдорж гуай “болжээ” гэсэн ганц үг хэлсэн нь товч бөгөөд тодор­хой
үнэлгээ байсан.

-Та бол өмнөх найрагч­дын­хаа тухай ихэд ярьдаг, тэднээрээ бахархдаг зохиолч­дын нэгэн. Ялан­гуяа Эрдэнээ багш, Явуугаа их ярьдаг?

-Явуу, Эрдэнэ хоёр бол Монголын шинэ үеийн уран зохиолыг дэвшил, сэтгэлгээ, уран сайхны хувьд мэргэж­лийн болгож өгсөн
манлай­лаг­чид юм. Тэр хоёр сэрэл мэдрэмж хийгээд туурвил зүйн тансаг үгийг эзэмших чадварт нэвтэрсэн хүмүүс байлаа. Гэхдээ би Намдаг, Лодойдамба нарыг үгүйсгэж байгаа юм биш шүү.

Дэлхийн уран зохиолыг монголчууд бид уншиж базаа­гаагүй байхад Явуу, Эрдэнэ хоёр дэлхийн хэмжээ­ний бүтээлүүдийг туурвисан л байхгүй юу. Үүнийг бид үгүйсгэх аргагүй юм аа.

-Өнөөдөр та бүтээл туур­вилаараа Монголын утга зохиолын оргилуудын нэг болсон. Үүнийг молхи би хэлж байгаа юм биш ээ. Олон түмэн тэгж хүлээн зөвшөөрдөг, утга зохиолын судлалтнууд нэгэн дуугаар үнэлдэг. Харин үүнд өөрөө ямархан хариулт өгөх бол?

-Ардын уран зохиолч гэдэг цолыг Монголын төр надад хайрласан. Ард түмэн бүтээлийг минь уншиж шаг­шиж шуугиад байхаар нь төр ийм өндөр цолоо хүртээсэн болов уу. Энэ бол хувь заяа юм. Даруу зан гаргалгүй, бас­хүү онгирч хэтийдэлгүй үнэ­нээ өчихөд монгол хэлтэн, Монголоо гэх сэтгэл зүрхтэй туурга тусгаар улс үндэстэн мөнх оршсоор байх цагт миний дуу, шүлэг, найраглал, дуурийн цомнол минь оюун санааны тусгаар тогтнол болно гэдэгт итгэл төгс байна. Харамсалтай нь цагийн саалтад их цөөхөн бүтээл минь үлдэх байх даа. Ер нь тэгээд хичнээн авьяас билэгтэй байлаа ч тухайн хүнээс цөөхөн бүтээл нь тунаж үлддэг тавилан шүү дээ.

-Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн наян насны ой өнөө жил тохиосон. Пүрэвдорж гуайтай ойр явсан хүний нэг бол та юм. Түүний тухай мөн их ярих  нь мэдээж?

-Холбооны техникумын оюутан байх үе буюу тавин найман онд миний бие Пүрэвдорж гуайг анх харж билээ. Төв талбайн баруун
талын Үйлдвэрчний эвлэлийн нэг давхарт санагдана, зохиол­­чид хүрэлцэн ирж уншигч олонтой уулзлаа. Тэрхүү уулзалтыг Чойжилын Чимид гуай хөтөлж байсан. Сүрэнжав бид хоёрын юм хөтлөөд сүрхий байдаг чинь Чимид гуайтай холбоотой шүү дээ. Чимид тухайн уул­залт дээр Бааст гуайг зарлах­даа, манай зохиолчдын дунд хамгийн намхан нь Бааст. Гэвч бичсэн бүтээл, хэвлүүл­сэн номоороо ярих юм бол Бааст хамгийн өндөр нь байж
магадгүй. Олон номтой учир номон дээрээ гарч зогсоод биднээс өндөр болчихно гэж олныг хөгжөөж байв. Тэгэхэд Пүрэвдорж гэж том алаг  нүд­тэй, тас тас инээсэн сайхан залуу шүлгээ уншиж
билээ. Ингэж л би Пүдо-гоо анх хар­сан юм. Түүний дараа буюу жаран оны намар бид хоёр Сонгинын амралтад таарч хэн хэндээ шүлгээ уншиж явлаа. Пүрэвдорж  гуай нэг их гоё цагаан царайтай залуу­хан эмч бүсгүй дагуулчихсан явж билээ. Тэр л цагаас хойш Цагаан хэрэмний цаана зур­гаан жил суусныг эс тооцвол насан өөд болтол нь хамт явжээ. Монгол хэлээ төгс эзэмшье гэвэл Пүрэвдор­жийн­х­оо яруу найргийг унш даа гэж дүү нартаа захья, өөр юу чиг
хэлэхсэн билээ.

-Ш.Сүрэнжав, Д.Цоодол, Б.Лхагвасүрэн, Т.Галсан, Д.Урианхай, Д.Нямаа, П.Пүрэвсүрэн, Ш.Дулмаа гээд та бүхэн Монголын яруу найргийн амьд домог болсон бурхад билээ. Ингэ­хэд хэн нэгэнтэй уулзах юм уу?

-Өөрийн чинь нэрлэж хэл­сэн наад хэдэн навсгарыг чинь их санах юм аа. Зарим­даа яагаад ч юм уулзаад ярих юмгүй болчихсон
юм шиг санагдах үе ч байх юм. Пүрэв­сүрэнтэй нутаг холдчихлоо. Манайх чинь 21 дүгээр хороол­лоосоо нүүгээд Төмөр замын соёлын ордны ардхан “Эко”-гийн Нямдаваа гэж хүү­гийн
өгсөн байранд хөгшин бид хоёр, ач хүүтэйгээ, Ангир гэдэг эрх мууртайгаа дөрвүү­лээ аж төрж байна шүү дээ. Цоодол, Сүрэнжав, Нямаатай хааяа хааяа таарах юм. Цоо­дол маань Пүрэвдорж гуайн ойд Өвөрхангай явсан байх. Би явж чадаагүй. Одоо чинь аян
замд ядраад байх бол­лоо. Нямаа бид хоёр Нацаг­дор­жийн гэргий Пагмадула­маар баахан хөөцөлдсөн. Манай Нямаа  тун нямбай нэг ном гаргасан шүү дээ. Миний хүү буурал намайг, хэдэн найз нарыг минь Монголын яруу найраг, утга зохиолын амьд домог гэж сайхан хэллээ. Хөөрхийдөө, миний муу ижий аав хоёрын
буян, шившлэг тарни байдаг биз дээ. За тэгээд яруу найргийн буян гэж барж идэхгүй нэг зүйл байна шүү дээ. Цаг минут бүр хүмүүс ярьж, сайн сайхан зүйл хэлж ерөөж, шүлэг найргийг минь уншиж өгөх юм. Дуурийн театр “Чингэс хаан” дууриар маань энэ
намрын нээлтээ хийж урлагийн гавьяат зүтгэл­тэн найруулагч Л.Эрдэнэ­булган, ардын зураач Ч.Гунгаа­сүх, төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Б.Шарав бид дөрвийг чинь хүндэт­гэлтэйгээр
урьж, улаан хивсэн дээгүүр алхуулан “шараа” болголоо шүү дээ. Дотроо бол өвгөн би жигтэйхэн баярлаж яваа юм чинь. Гунгаасүх маань “Бид чинь юм хийчих­сэн юм байна шүү” гэж чихэнд шивнэж байна лээ. Энэ мэтчи­лэн буурал найрагч намайг баярлуулах зүйл зөндөө юм даа. Хүний хорвоод хоёр дахиа төрсөн мэт амьдарч явна даа, ах нь.

Н.ГАНТУЛГА