Болор цом-42” яруу найргийн наадмын эгшиглэнт эхийн хишигт найрагч Аюурбунъяагийн Лхагватай ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө “Болор цом”-ын эзэн болсонд тань баяр хүргэе. Дундговь нутгийнхаа тав дахь “Болор цом”-ыг өргөлөө. Тэгэхээр хоёулаа ярилцлагаа хоёр удаагийн “Болор цом”-ын эзэн Дундговь аймгийн Дэрэн сумын яруу найрагч, таны багш Цэндийн Чимиддоржийг дурсаж эхлүүлэх нь зүйтэй болов уу?

-Цэндийн Чимиддорж найрагч бол үнэхээр монгол түмний бахархал, баярхал юм.

Жинхэнэ монгол яруу найраг, монгол ахуй, Монголын өв соёл, зан заншил гэж юу байдгийг яруу найрагт тодоор харуулсан гайхамшигтай хүн. “Малчин” гэдэг шүлгээрээ Монголын яруу найрагт тодоос тод тамга дарсныг ард түмэн бүгдээрээ мэдэж байгаа. Ийм сайхан найрагч төрүүлсэн нутаг усныхан, улс орон ийм л найрагчтай даа гэж бахархаж, баярлаж явдаг. Монголын нүүдэлчдийн өв соёл, малчин уламжлал, нандин сайхан бүхнийг шүлэг найргаараа тамгалсан хүн. Дэрэн сумын Бумбатын хонхорт төрсөн хүн л дээ. Тэр хонхорт бас Барнангийн Доржпаламын ижий, аав нь төрсөн гэгээн өлгий юм. Б.Доржпалам, Ц.Чимиддорж гээд хүмүүс чинь малчны хотонд төрсөн хүүхэд ямаршуухан шүлэг, найраг бичдэгийг утгаар нь харуулсан даа.

-Та Монголын утга зохиол, яруу найрагч багшийнхаа талаар ч их бичсэн, агуу их Норовбанзад гуайг бас их бичсэн санагдана…

-Нутаг орноо бичнэ гэдэг Монголоо бичиж байна гэсэн үг шүү дээ. Хонхорынхоо хүмүүсийн тухай бичнэ гэдэг бол Монгол даяарыг бичиж байна гэсэн үг. Тэрийг зөвхөн хотгор, хонхор төдийгөөр бодож болохгүй. Тэр хонхор дотор чинь л эх орон минь бүхлээрээ багтдаг. Манай хонхорт дэлхийд гайхагдсан агуу их дуучин Намжилын Норовбанзад төрсөн. Тэр нутагт төрсөндөө, тэр нутагт онож ирсэндээ бахархаж баярламаар тийм гайхалтай.

-Өнөөдрийн Монголын утга зохиолын ноён оргилууд, дуу хуурын ноён оргилууд төрөн гарсан сайхан нутаг л даа.

“Ус нутгаа хүү нь алдаршуулна” гэж сайхан үг байдаг шүү дээ. Ус нутгаа хүү нь алдаршуулахаас гадна ус нутаг нь бас хүүгээ алдаршуулдаг юм байна аа. Дэрэн гэдэг сум бол дэлхийд онцгой юм гэдгийг Н.Норовбанзад гуай, миний багш Ц.Чимиддорж нар тамгалчихсан байна. Дундговь аймгийн хувьд бол дуу хуур, өв соёлын өлгий. Морьтон түмний гайхам сайхан зүйлийг өвлөж, хадгалж, хамгаалж авч үлдсэн хүмүүсийн нутаг. Тэр сайхан бүхнийг дэлхий дахинд гарч, харагдах, үзэгдэх, бахархагдах цаг үе нь ирсэн гэж бодож байна. Энэ сайхан цаг үед “Болор цом” наадамд түрүүлсэндээ баяртай байна. Манай аймгийн “Уяхан Замбатив” утга зохиолын нэгдэл нэг хэсэг хүч сулраад байснаа одооноос их эрч хүчтэй шүлэг найргаа туурвиж, яруу найргийн наадмуудад ч идэвхтэй оролцож, амжилт гаргаж эхлээд байна. Улс орноороо хүмүүс бахархдаг бол, яруу найрагчаараа улс орон нь бахархдаг ийм сайхан алтан үе ирээд байна. Сая “Болор цом” наадмын шилдэг 28 найрагчийн гурав нь Дундговь аймгаараа овоглож шүлгээ дуудлаа.

-“Болор цом” наадамд хэд дэх удаагаа орж байна вэ?

-Би арваад л удаа орсон байх аа. Учиргүй олон ч биш, цөөхөн ч биш. Ер нь жил жилд шүлгээ өгөөд явдаг. Цомд тоосоо өргөөд уралдаанд орно гэдэг чинь л гоё зүйл байхгүй юу. Яруу найргийн наадамд орохдоо түрүүлж, айрагдана гэж ерөөсөө боддоггүй. Зүгээр л сайхан уралдаад тоосоо өргөнө дөө л гэж боддог. Хөөдөөгийн Эрдэнэбатын түрүүлдэг жил нэг айрагдаж байлаа. Би ер нь яруу найргийн наадамд түрүүлж байгаагүй, дандаа аман хүрүү, айргийн тавд давхидаг. “Болор цом”-д л анх удаа түрүүллээ.

-Та хамгийн анх “Болор цом”-д оролцож байх үеийнхээ дурсамжийг хуваалцахгүй юу?

-Тэгвэл их эртний юм ярина. 1990-ээд оны эхээр шүү дээ. Тэр үед манай хамаг аваргууд байсан. Нэг онцлог гоё юм нь гэвэл бөхийн барилдаан шиг нэг нэгэнтэй нь нэр зоож гаргаад шүлгээ уншдаг байсан. Би Бямбажавын Цэнддоо гэж Завхан нутгийн, одоо Төрийн соёрхолт болсон яруу найрагчтай шүлгээ уншиж явсан сайхан түүх бий.

-“Болор цом” наадам дөхөөд ирэхээр, эсвэл наадам өндөрлөсний дараа уншигч, сонсогчид, утга зохиолынхон янз бүрээр дүгнэж ярилцдаг. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Манай “Болор цом” бол эх хэлээ эрхэмлэж, монгол хэл соёлоо дээдэлдэг хүн бүхний бахархалтай наадам шүү дээ. Сүүлийн үед л янз янзын хүмүүс янз янзын юм бичдэг болж. Тэр бол шал дэмий зүйл. Зүгээр л монгол хэлээ, монгол шүлгээ, монгол өв соёлоо дээдэлсэн болгон талархан хүлээж авах баяр бахархал гэж боддог. “Болор цом” жил бүр Улс тунхагласны баярын өдрөөр зохион байгуулагддаг уламжлалтай болсон. Яагаад гэхээр шүлэг, яруу найргаа бичиж наадмаа зохион байгуулах нь өөрөө тусгаар тогтнолоо тунхаглаж байгаа нэг хэлбэр юм. Би тэгж боддог.

-Энэ жилийн наадамд залуу яруу найрагчид их оролцлоо…

-Тэглээ. Залуучууд маань хүч түрэн орж ирж, “Болор цом” наадмаа хүндэтгэн сайхан шүлэг уншлаа. Нийт найрагчдын бараг 80, 90 хувь нь залуус байсан. Тэрнээс гадна үзэгчид ямар гоё байв аа. Суудал дүүрчихсэн, багтаагүй хүмүүс нь хоёр талаар эгнээд зогсчихсон. Ийм наадам гоё юм аа. Хэчнээн сайхан байв. Монголчууд шүлэг, яруу найрагтаа дуртай, сонсдог хэвээрээ байгаа юм байна.

-Аливаа нэг бүтээл төрөхөд сэдэл авсан зүйл заавал байдаг байх. Та сая “Морин хуурын хэл” хэмээх сайхан шүлгээ дуудаж, “Болор цом” өргөлөө. Энэ шүлгийг бүтээх сэдэл, урам зоригийг хаанаас авав?

-Ерөөсөө л хээр талд, монгол малчны хотонд өссөн хүмүүс бол газар тэнгэрийн хэл, амьтны хэлээр орчлон ертөнцийг мэдэрдэг ухаантай, сэтгэлтэй болдог байх. Тэр л орчинд өссөн учраас би “Морин хуурын хэл” шүлгээ бичсэн. Энэ шүлгээрээ түрүүллээ. Сайхан байна. Монголчууд бол газар тэнгэрийн хэлийг мэддэг гайхамшигтай ард түмэн шүү гэдгээр би баярлаж, бахархаж явдаг юм.

Н.Тулгаа

М.Дэлэг