Монголын үндэсний бөхийн холбооны 2024-2025 онд хийх ажлын төлөвлөгөөнд тусгагдсаны дагуу сүүлийн жилүүдэд тасраад байсан улсын цолтой ахмад бөхчүүдэд олгодог “Цолны хишиг”-ийг энэ жилээс сэргээн олгоно.
Холбооны удирдлагын бүртгэлийн маргаан, ковид цар тахал, Монгол бөхийн өргөөний их засвар тохижилт, өргөтгөлийн барилгын ажлаас шалтгаалан тасраад байсан “Цолны хишиг”-ийн журамд зохих өөрчлөлтүүдийг оруулсан бөгөөд энэ жилээс эхлэн жил бүр тогтмол олгохоор төлөвлөсөн.
Иймд 60-аас дээш настай улсын цолтой ахмад бөхчүүд 02.27-ны өдөр 14:00 цагт Монгол бөхийн өргөөндөө хүрэлцэн ирж “Цолны цолны хишиг”-ээ авна уу.

“Цолны хишиг”-ийг энэ жилээс сэргээн олгоно DNN.mn

Хоёрдугаар сарын хоёрдугаар арав хоногийн байдлаар манай орны ихэнх гол, мөрний мөсний зузаан өмнөх арав хоногтой харьцуулхад тогтвортой байсан ба 2024 оны мөн үе болон олон жилийн дунджаас 10-80 см бага байсан ба Сэлэнгэ мөрний нийт уртын дагууд харз гүйх үзэгдэл ажиглагдсан байна.
Цаашдаа нийт нутгаар дулаарахтай холбоотойгоор нууруудын болон голуудын дагууд мөс хэврэгшиж болзошгүй тул цаг хожих, зам товчлох зэргээр мөсөн дээгүүр явах болон авто тээвэр хийхгүй байхыг онцгойлон анхааруулж байна.
Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэн
Гадаргын усны судалгааны хэлтэс

Мөсөн дээгүүр явах болон авто тээвэр хийхгүй байхыг онцгойлон анхааруулж байна DNN.mn

&#8220;Ажлын хэсэг цахим мөрийтэй тоглоомны эсрэг хурдтай, шуурхай ажилласаар байна.
Монголчуудын амьдралыг сүйрүүлж, эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлж жил бүр ОХУ руу 500 сая доллар урсгаж буй 1xbet-ийг сурталчилсан, адил төстэй байдлаар цахим мөрийтэй тоглоомын үйл ажиллагаа явуулдаг 9 домайныг ХХЗХ-оос хаалаа.
Мөн 100 гаруй Facebook хаяг, группүүдийг хаалгах хүсэлтийг META-руу илгээлээ.
Цаашид 1xbet сурталчилдаг хаягуудыг шат дараатайгаар хаах арга хэмжээг авна.
Ойрын хугацаанд &#8220;Зөвшөөрлийн тухай хууль&#8221;-д өөрчлөлт оруулж, цахим мөрийтэй тоглоомыг хориглох арга хэмжээг авахаар ажлын хэсэг ажиллаж байна&#8221; гэж Монгол Улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Н.Учрал мэдэгдлээ.

Цахим мөрийтэй тоглоомын үйл ажиллагаа явуулдаг 9 домайныг хаажээ DNN.mn

Ирэх долоо хоногт цагаан сарын баяр тохиож байгаатай холбоотойгоор 2025 оны хоёрдугаар сарын 24-ний Даваа гарагаас 27-ны өрийг хүртэл нөөцийн махны өргөтгөсөн худалдааг есөн дүүргийн 18 байршилд зохион байгуулахаар болжээ.
&nbsp;
<figure class="graf graf--figure"><img decoding="async" class="graf-image" src="https://cdn-images-1.medium.com/max/800/1*r8QHU9wwkKKLJqWHXP63HA.jpeg" data-image-id="1*r8QHU9wwkKKLJqWHXP63HA.jpeg" data-width="1114" data-height="789" /></figure>

Нөөцийн хонины махыг гулуузаар нь есөн дүүргийн 18 байршилд худалдаална DNN.mn

Монголын аялал жуулчлалын сонирхолтой арга хэмжээний нэг болох бүргэдийн баярыг 2000 оноос эхлэн зохион байгуулсаар ирсэн бөгөөд гол зорилго нь үндэстний цөөнх болсон казах түмний бүргэдээр ан хийх уламжлал, зан заншлыг сэргээх, хойч үеийнхэнд өвлүүлэн үлдээх, дотоод болон гадаадын жуулчдад сурталчлах, аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн болгоход чиглэгдсэн юм.
Бүргэдээр ан хийх уламжлал төв Азийн нүүдэлчдийн дунд 6000 жилийн өмнө үүсэж, эдүгээ хүртэл хадгалагдаж ирсэн гэж үздэг. Энэхүү уламжлалыг хамгийн сайн хадгалж үлдсэн орон бол Монгол юм. Тиймээс баялаг түүхтэй энэ өв уламжлалыг дэлхий дахинд сурталчилж, жуулчдын урсгалыг нэмэгдүүлэх зорилгоор “Бүргэдийн баяр” арга хэмжээг жилд хоёр удаа буюу жил бүрийн хавар Улаанбаатар хотод, намар аравдугаар сард Баян-Өлгий аймагт зохион байгуулдаг. 2025 оны бүргэдийн баяр ирэх сарын 8,9-нд &#8220;Чингис хааны хүрээ&#8221; цогцолборт болно.

Бүргэдийн баяр ирэх сарын 8,9-нд “Чингис хааны хүрээ” цогцолборт болно DNN.mn

Монгол Улсын Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудал эрхэлсэн гишүүн Я.Цэлмэнтэй “Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэхэд иргэний нийгмийн оролцоо” сэдэвт уулзалтын талаар ярилцлаа.
<hr />
-“Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх Иргэний нийгмийн оролцоо” сэдэвт уулзалтыг зохион байгуулсан шалтгаан юу вэ?
-Монгол Улсын Хууль зүйн байнгын хороо, Хүний эрхийн хороо, Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх үндэсний ажиллагаа хамтран энэхүү үйл ажиллагааг зохион байгуулсан шалтгаан бол ерөөсөө л эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэхэд иргэний нийгмийн байгууллагын оролцоог нэмэгдүүлэх, тэдэнтэй хамтран ажиллах юм. Иргэний нийгмийн байгууллагууд зөвхөн гаднаас ярих биш, төрийн үйл хэрэгт оролцож, өөрсдийнхөө санал санаачилгаа Засгийн газарт хүргүүлэн, бид яаж оролцож болох вэ гэдэгт анхаарах хэрэгтэй.
Өнөөдөр төрийн бус байгууллага дунд ийм төрлийн гэмт хэрэгт хохирсон хүмүүсийн холбоо хүртэл байна. Энэ бодит кейс дээр тулгуурлаад эрүүдэн шүүхийн хор уршгийг хүмүүст таниулан, үүнээс яаж урьдчилан сэргийлэх талаар хүний эрхийн цогц мэдлэгийг орчин үеийн арга барилд тулгуурлан хүргэх зорилго дор санал нэгдлээ. Энэ бүгдийг зөвхөн төрийн байгууллага хийх ёстой биш шүү дээ. Манайх бол зөвхөн кординац хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, иргэний нийгмийн байгууллагатай хамтран ажиллаж, дуу хоолойг нь төрд хүргэх чиг үүргийнхээ хүрээнд энэ хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсан. Улсын Их хурал, Байнгын хороо ч дэмжиж байгаа. Мөн иргэний нийгмийн байгууллагууд өөрсдөө санал санаачилга гаргасан. Өмнө нь бид урьдчилсан олон уулзалтуудыг хийж байсан ч өнөөдөр албан ёсоор хамтран ажиллах төлөвлөгөөгөө гаргасан. Мөн Засгийн газарт хүргүүлэх уриалгаа хэлэлцэж баталж, жил, жилээр хийх ажлаа хуваан авлаа. Үүнийг бол бид шинэлэг арга хэмжээ, ажил гэж харж байна. Бидний эцсийн зорилго бол ерөөсөө л хүний эрхийн төлөө буюу Монгол Улсын хүний эрхийн төлөв байдлыг дээшлүүлэх, хамгаалалтыг сайжруулах, бэхжүүлэхэд л оршиж байгаа.
зорилгоо тодорхойлохдоо бүх хууль тогтоомжийг хүний эрхийг хамгаалахад суурилсан байдлаар өөрчилнө гэсэн байдаг.
-Тэгвэл эрүү шүүлт гэж яг юуг хэлэх вэ?
-Хамгийн энгийнээр бол хүнтэй хүнлэг бус харьцахыг хэлдэг. Жишээ нь, төрийн албан хаагч сэтгүүлчийг дуудсан хугацаандаа эрх зүйн хуулиар зөвшөөрсөн харилцаа явуулах ёстой байдаг. Гэтэл тухайн сэтгүүлчийг хүлээлгэж, хугацаа хэтрүүлэх нь хуульчилсан хэм, хэмжээг зөрчиж байна гэсэн үг. Энэ нь санаатай, санамсаргүй, цаад зорилго нь юу вэ гэх мэт олон шалтгаанаас хамаарна. Ерөнхий-дөө хуулиар зөвшөөрсөн хэм хэмжээнд төрийн албан хаагч иргэдтэй харилцаж, үйлчилгээ үзүүлж байх ёстой. Тэд хүний эрхийг хамгаалахын тулд тангараг өргөөд ажиллаж байгаа. Иргэд бол бүх эрхээ мэдэх боломжгүй. Тиймээс иргэдэд эрхийг нь мэдүүлэх, хамгаалж ажиллах тогтолцоог бүрдүүлэх бол манай байгууллагын үндсэн ажил. Хүн хүнтэйгээ харьцахдаа ёс зүйн болон хуульд заасан хэм, хэмжээг хэтрүүлж, зөрчиж буй тэр бүх үйлдлийг эрүү шүүлт гэнэ.
-Одоогоос хэдэн жилийн өмнө зөвхөн бие махбодод халдахыг л эрүү шүүлт гэж ойлгодог байсан.
-Тийм ээ, таны хэлсэнчлэн өмнө нь бие махбодод халдахыг л эрүү шүүлт хэмээн ойлгодог байсан. Харин одоо бол өөр арга барил руу шилжиж байна. Хүний бие махбодод шууд халдах, зодох, тарчлаахаас илүү нөхцөлийн эрүү шүүлт давамгай болсон. Жишээ нь, хорих байрны нөхцөл, мөрдөн шалгах ажиллагаа удаашрах, хүндрэл үүсгэх гэх мэт олон элементүүдтэй. Мөн сошиалаар тухайн хүний талаар батлагдаагүй мэдээллийг цацаж буруу ойлголт үүсгэдэг. Энэ нь өөрөө эргээд тухайн хүний сэтгэл зүйд учруулж буй эрүү шүүлт гэж болно. Бие махбодын болон сэтгэл зүйн зовлон шаналгаа үүсгэсэн бүх үйлдлийг эрүү шүүлт хэмээн конвенцод заасан. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэл зүйг нь хүчирхийлэх элемент нийгэм дээр хамгийн их тохиолдож байна. Энэ бол ганцхан хууль сахиулах байгууллагын асуудал биш.Төрийн бүх алба хаагчдад хамаатай. Түүнчлэн захиргааны буюу дээд албан тушаалтнууд алба хаагчид, иргэдтэйгээ тогтоосон хэм хэмжээг хэтрүүлэн харьцаж буй өнцгүүдийг бид гаргаж ирсэн. Тэгэхээр хүний эрхийн зөрчлийг төрийн бүх албан хаагчид анхаарч, урьдчилан сэргийлж ажиллах ёстой. Хэдийгээр хүний эрхийн зөрчлийг эрэмбэлдэггүй боловч хүн төрөлхтөн эрүүдэн шүүхийг байх ёсгүй зөрчил, гэмт хэрэг хэмээн үздэг.
-Одоо иргэдээс ирэх гомдол ямар байна вэ?
-Иргэдээс ирж буй гомдол мэдээлэл ихсэх шатандаа орсон. Яагаад гэвэл өмнө нь иргэдэд эрүүдэн шүүх гэж юу вэ гэх ойлголт мэдээлэл дутмаг байсан. Хоёрдугаарт, төрийн албан хаагчид ч ойлголт дутмаг байлаа. Энэ ойлголтыг хүн бүрд хүргэхийн тулд “Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх үндэсний ажиллагаа” байгуулагдсанаасаа хойш ажиллалаа. Одоо бол хүмүүс багагүй ойлголттой болсон учир бид урьдчилсан байдлаар дүгнэлт хийсэн. Гомдол мэдээлэл ихсэх үе бол эхний гурван жил үргэлжилнэ. Энэ үе нь яг одоо явж байгаа. Иргэд өөрийн эрхээ мэдээд эхэлсэн учраас эрхээ хамгаалуулахын тулд гомдол ихэсдэг. Тиймээс бид гомдлыг шалгаад, буруутай этгээдийг тогтоогоод, хэрэгтэнд шийтгэлийг нь эдлүүлж, хохирогчоо хамгаалж, зөрчигдсөн эрхийг нь нөхөн сэргээх энэ үйл ажиллагаа дахин гурван жил үргэлжилнэ. Үүний дараа хууль эрх зүйн тодорхойгүй орчнууд тодорхой болж, олон улсын зөвлөмж, конвенцын заалтуудаа
нэг эрчимд оруулчихвал бид үүнийгээ зөв утгаар нь ойлгож, хэрэгжүүлж эхлэх юм.Ингэж л дараагийн үе шат буюу гомдол багасах гурван жил үргэлжилнэ дээ. Үндсэндээ гурав, гурван жилийн мөчлөгтэй явагдана гэж урьдчилсан байдлаар дүгнэсэн. Яагаад гэвэл нийгмийн амьдрал өөрөө маш хурдтай өрнөж байна. Бид эрүү шүүлтийн эсрэг конвенцод нэгдэж ороод 25 жил, эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийг хуулиараа хориод бас л 23 орчим жил боллоо.
Манай байгууллагын хувьд эрүү шүүлтийг таслан зогсоож, аль болох гаргахгүй байхыг гол зорилгоо болгон ажилладаг. Гэхдээ юуны өмнө оношийг зөв тогтоох ёстой. Хэрвээ мэс засал хийх шаардлагатай бол эргэлзэхгүй хийнэ. Тогтолцооны хувьд эрх зүйн орчныг нь солих шаардлагатай бол солих л хэрэгтэй. Манай байгууллагын гол зорилго өвчний оношийг зөв тодорхойлоод хууль тогтоогч нартаа саналаа өгнө. Хэрэв дэмжигдвэл Улсын Их хурлаар ороод хууль, тогтоомж болон хэлбэржинэ. Миний хамгийн дуртай нэг өгүүлбэр байдаг юм.Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын удиртгалд “Хүн бүр биетэйгээ ахан дүүсийн сэтгэлээр ханд аа” гэж бичсэн байдаг. Бидэнд энэ л дутагдаад байна. Ерөөсөө л бие биенээ хайрлаад явбал хүний эрхийн зөрчил үүсэхгүй байж болно. Бид цөөхүүлээ, бид чадна шүү дээ.
&nbsp;
&nbsp;

Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудал эрхэлсэн гишүүн Я.Цэлмэн: Хүн бүр бие биетэйгээ ахан дүүсийн сэтгэлээр ханд DNN.mn

ОБЕГ-ын Гал түймэртэй тэмцэх газрын дарга, хурандаа Ц.Нямбаяртай ярилцлаа.
<hr />
-Гал түймэр, гамшиг ослын нөхцөл байдал сүүлийн жилүүдэд ямар байна вэ? 
-Онцгой байдлын байгууллагад бүртгэгдэж байгаа гамшиг ослын дуудлага мэдээлэл галлагаа ид явагддаг өвлийн улиралд нэмэгддэг. Энэ дотроо объектын гал түймрийн дуудлага түлхүү буюу сүүлийн таван жилийн байдлаар 15298 удаагийн дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэн байна. Жилдээ гурван мянга гаруй объектын гал түймэр Монгол Улсад бүртгэгдэж байна гэсэн үг. Эдгээрт сүүлийн таван жилийн хугацаанд 116 орчим тэрбум орчим төгрөгийн хохирол учирсан байна. Харамсалтайгаар 310 иргэн гал түймэрт өртөж амь насаа алдсан тоон мэдээлэл бий.
-Гал гарсны дараа биш, гал гарахаас урьдчилан сэргийлэлт хамгийн чухал болоод байна уу? 
-Тийм ээ. Бүртгэгдэж байгаа гал түймрийн шалтгаан нь юу юм, ямар газар ихэвчлэн гараад байгаа юм гэдэг тоон баримтын судалгааг харахад сүүлийн таван жилд гарч байгаа гал түймрийн 60 орчим хувь нь Улаанбаатар хотод бүртгэгдсэн байдаг. Үүн дотроо хүн ам ихээр оршин суудаг Сонгинохайрхан, Баянзүрх дүүрэгт дуудлага ихээр бүртгэгдэж байна. Хувийн өмч буюу амины орон сууц, гэр хороололд гарч байгаа гал түймэр нийтдээ 80 орчим хувийг эзэлж байна. Шалтгаан нь хүний үйл ажиллагаатай хамааралгүй зүйл биш, бидний өдөр тутамдаа анхаарал, болгоомж сул байгаагийн улмаас гал түймэр гардаг.
Эдгээрийн 53 хувь нь тамхины гал, ил задгай үнс нурмаа асгасан, пийшин зуухны яндан эвдрэл гэмтэлтэй, халаалтын систем, хүүхдийн болгоомжгүй байдаг зэргээс үүдэлтэй. Харин 36 орчим хувь нь цахилгаан ашиглалтын нормтой холбоотой. Цахилгаан хэрэгслийг буруу ашигласан, угсралтыг дутуу хийснээс үүдсэн байна. Иргэдийн санамсар болгоомжгүй жижигхэн үйлдлээс ямар их хор хохирол үүсч, аюул дагуулдаг вэ гэдгийг зайлшгүй анхаарах шаардлага бий болчихлоо. Онцгой байдлын байгууллагаас ард иргэддээ урьдчилан сэргийлэх, мэдээ мэдээлэл хүргэх ажлыг тогтмол зохион байгуулж ажилладаг ч хүн сонсоход энгийн, ярьж л байдаг зүйл гэдэг хандлага байгаа учраас гамшиг ослын тоо төдийлөн буурахгүй байна.
-Хүн ам олноор цугладаг худалдаа үйлчилгээний төвүүдэд гамшиг осол, гал түймэр гарсан үед үйлчлүүлж буй иргэдийн аюулгүй байдлыг хамгаалах тал дээр ямар хяналт шалгалт зохион байгуулдаг вэ? 
-Томоохон зах, худалдаа, аж үйлдвэрийн төвүүд, ялангуяа цагаан сар дөхөж буйтай холбоотой хүн ам олноор цуглардаг гандан, сүм хийдийн аюулгүй байдалд үзлэг шалгалтыг онцгой байдлын байгууллага хийгээд явдаг. Үүнтэй уялдаад аюул осол тохиолдсон үед тэнд үйлчлүүлж байгаа иргэдийн амь нас, аюулгүй байдлыг хангах дадлага сургуулилтыг объектуудтай хамтарч зохион байгуулдаг. Гамшиг осол тохиолдсон үед байгууллагын аюулгүйн зам, гарц нь ажиллаж байна уу, аюулгүйн зам дээр нь бараа бүтээгдэхүүн хураасан байна уу гэх мэтчилэнгээр галын аюулгүй байдлын нормыг хангуулах үзлэг шалгалтыг хийдэг. Ингэхдээ хааж боож, торгох гэхээс илүүтэй тэдгээр байгууллагын дарга, удирдлага, ажил хариуцсан хүмүүст газар дээр нь зөрчлийг арилгуулах талаар үүрэг даалгавар өгдөг. Харамсалтай нь хүн хүч, орон тооны нөхцөл байдал хангалттай биш учраас бүх ААН байгууллагад нэгэн зэрэг хүрч ажиллахад учир дутагдалтай байдаг.
-Иргэд гал түймэр, осол гарсан үед амь нас, эрүүл мэндээ хамгаалах наад захын мэдлэг, мэдээлэл ямар байна вэ? 
-Дэлхий дахинд болж байгаа гамшиг ослыг харахад зарим газар аюул осол багатай, харин зарим газар нь аюул их байдаг. Жишээ нь, Японд онгоцны буудал дээр аюул осол болоход ямар ч хүн хохироогүй, осолд өртөөгүй байдаг. Үүнтэй адил ОХУ-д онгоц газардах үед осол болоход тэнд маш олон хүн аюул осолд өртсөн. Дэлхий дахинд онцгой байдлын чиглэлээр ажиллаж байгаа мэргэжлийн байгууллагуудаас судалгаа хийгээд үзэхээр сонин дүр зураг харагддаг. Тухайлбал, онгоцны удирдагчийн зүгээс ослын үед зорчигчдод хандаад &#8220;Аюулгүйн гарцаараа маш хурдан хугацаанд гараарай. Ачаа бараагаа орхиод, айж сандралгүй гараарай&#8221; гэж хэлсний үндсэн дээр нэг хэсэг нь аюулгүй гарчихаж байгаа юм. Харин нөгөө хэсэг нь онгоцны нарийн коридорт ачаа бараагаа авах гээд өөрийнхөө эд хөрөнгийг бусдын амь наснаас дээгүүр тавьж оочер үүсгэн, олон хүн харамсалтайгаар амь насаа алдсан жишээ бий. Ямар ч тохиолдолд хүний амь наснаас илүү эд хөрөнгө гэж байхгүй. Тийм учраас аюул осол, гал түймэр гарсан барилга, байшингаас иргэд өөрсөө нэн тэргүүнд гарах ёстой. Мэдээж тухайн үед онцгой байдал, мэргэжлийн байгууллагаас хүмүүсийг аврах ажлыг зохион байгуулж байгаа тохиолдолд мэргэжлийн хүмүүсийн заавар зөвлөгөөг ягштал дагах хэрэгтэй.
-Хүний хяналтаас гадуур тархаж байгаа гал түймэр бол ой хээрийн түймэр. Энэ жилийн тухайд ой хээрийн түймэр, хуурайшилт ямар байх төлөвтэй байна вэ? 
-Цаг уурын байгууллагаас бидэнд өгч байгаа мэдээллээр энэ жил хуурайшилт харьцангуй эрт эхлэх төлөвтэй байна. Нийт нутгаар цасан бүрхүүл бага, зудын нөхцөл байдал харьцангуй бага, тодорхой хэдэн аймагт л цас ихтэй байна. Энэ сарын сүүл, гуравдугаар сар, дөрөвдүгээр сарын эхээр нийт нутгаар цасан бүрхүүлгүй болох төлөвтэй байгаа. Үүнийг дагаад Монгол оронд жил болгон тохиолддог ой хээрийн гал түймрийн эрсдэл нэмэгдэнэ гэдэг прогноз байна. Энэ утгаараа Онцгой байдлын байгууллагад Монгол Улсын Шадар сайдаас өгсөн үүрэг чиглэлийн дагуу сум орон нутгийн хэмжээнд ямар ажил хийж хэрэгжүүлэх ёстой вэ гэдэг дээр төлөвлөгөө гаргаад ажиллаж байна.
Г.БАЛГАРМАА
&nbsp;

Ц.Нямбаяр: Аюул осол, гал түймэр гарсан барилгаас иргэд өөрсдөө нэн тэргүүнд гарах ёстой DNN.mn

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч нэрт сэтгүүлч Шагдарсүрэнгийн Гүрбазарын тухай соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн зохиолч, доктор Үржингийн Хүрэлбааатартай ярилцлаа.
<hr />
–Хүрлээ ах аа хоёулаа Гүрээ ахын тухай ярья ?
-Ойрд бүр ч их яримаар, хамт суугаад хөөрөлдмөөр санагдаад болдоггүй. Санаа зовоод тэр байх.
–Бие нь чилээрхүү, гадаадад эмчлүүлж байгаа болохоор тэр байх даа?
-Тийм ээ, хагас зуун жил ханилж яваа андууд гэдэг чинь ахан дүүс, амраг ханиас дутуугүй дотносож харцаараа ярьж, сэтгэлээрээ сэрж мэдэрдэг болчихдог юм байна.
–Бие нь ямар байна?
-Онош нь аюулт өвчин гэж тогтоогдсон. Хүнд эмчилгээтэй байгаа. Хөгжилтэй орны анагаахын дэвшил, алтан гарт эмч нарын сэтгэлийг л түшиж сууна даа. Бид хоёр өдөр бүр холбоотой байгаа. Одоо ч цахим ертөнц цэцэглэж харилцаа холбоо харилцаа холбоо хангалттай болсон тул дүрсээ харж байгаад л санаа бодлоо солилцох болж.
–Гүрээ ахын “Монголоо гоёсон Гүрээ” гэсэн чин сэтгэлийн тоглолт болох гэж байна. Эмчилгээнд нь зориулсан тоглолт. Мэдээж сайхан болно?
-Хандивын тоглолт бол бол сэтгэлийн давлагаа, хандлага, үнэлэмж юм шиг санагддаг. Мэдээж энэ бүхнийг холбож буй зангилаа нь монголчуудын энэрэнгүй сэтгэл, тусархаг чанар, ахан дүүсийн халуун нөмөр юм. Гүрээд маань монголчууд хайртай. Хүн бүр л хичээж байх шиг байна. Тоглолтын тасалбар худалдаж аваад зориод ирнэ гэдэг ерөөл мэт хайр халамж, тус дэм юм. Хүн бүрийн ийм сэтгэл надад дусал тарианы амин дусал юм шиг санагддаг. Монголчуудын нүүдэлчин удмын хамгийн нандин өв нь ядарч явахад өргөх өөдрөг өгөөмөр сэтгэлгээ юм. Тиймээс “Тэнхлүүн явахадтэмээгээр тусалснаас тэвдэж явахад тэвнээр тусалсан нь дээр” гэж цэцэлж байна.
-“Би Монголоо гоёсон” гэж Гүрээ ахыг хэлсэн нь их оносон санагдсан. Үнэхээр Гүрбазар гэж бол арга байхгүй. Монголоороо гоёж, өөрөө мөн Монголоо гоёсон найрагч мөн дөө ?
-Монголоороо гоёж, Монголоо гоёно гэдэг Гүрбазар найрагчийн ертөнцийн гүн мэдрэмж. Яруу найргаар ярууссан сэтгэлийн гоёл шиг үнэн бөгөөд тансаг гоёл гэж хаана ч байхгүй. Тийм торгон нэхээсийг Гүрээ маань л урлаж чадна. Яагаад гэвэл тэр дорнын гэгээ, домгийн шувуу юм. Дотогшлох тусам уужрах яруу найраг, Дорноговиос ургасан яруу найрагч юм.
–“Би Монголоороо гоёдог”, “Би Монголтойгоо адилхан”, “Монголын үнэртэй салхи”, “Миний Монгол наадам” гээд тэр олон гоё дуунуудынх нь тухай та яриач. Гүрбазар гэхээр л Монгол минь, Монголын үнэртэй салхи минь цээж рүү ороод ирдэг?
-Монгол хэмээх бахархал бол Гүрбазарын дууны яруу найргийн сүлд хийморь нь. Тэр гоо сайхан, яруу сэтгэлгээ, утгын тодотголоо ийм хэмжүүрээр хэмжиж, үнэлж дүгнэж байх шиг санагддаг. Бахархалд үнэ цэн гэж байх учиртай. Түүнээ л илэрхийлж буй хэрэг. Яруу найрагчийн Монголоо гэх сэтгэл үндэстний үнэлэмж болоод ирэхийн цагт төрийн шагналын босгыг давдаг юм билээ. Эдгээр дуунд Монгол Улсын Төрийн шагнал хүртээснийг би хувьдаа ингэж хүлээж авсан. Бусад хүмүүс ч надтай адилхан байсан гэдэгт итгэж байна. Дуу бүхэн төрсөн намтар, түмэнд түгсэн өөр өөрийн замтай. Жишээ нь “Би Монголоороо гоёдог” шүлгийг 2002 оны “Болор цом” яруу найргийн наадамд уншиж байсан санагдана.
Тэр шүлэгт:
“Би хөхөөтэй зуны цэцгийн 
алаг шүүдрээр нь хөлөө гоёдог 
Хүрэн толгойн сүүдрийн айзам 
жавхайгаар нь хоолойгоо гоёдог 
Зэрэглээтсэн талын бараан 
нүүдлээр харцаа гоёдог 
Зээгэлтсэн шар толгодын 
алтан хормойгоор хаяагаа гоёдог 
оо” гэж байдаг юм.
Үүнийг “Хурд” хамтлагийн дуулсан “Би монголоороо гоёдог” дууны үгтэй харьцуулаад үзээрэй. Чухам энд л Гүрбазар дууны яруу найрагт хэрхэн боловсруулалт хийдэг, ая дангийн зохицлыг хэрхэн мэдэрдгийг харж болно. Тэгэхээр эдээр дуунуудыг гоё дуу гэхээсээ монгол хүний бахархлын дуу гэвэл зохистой санагдана. ”Миний Монголын наадам”-ын үеэр “Монголын үнэртэй салхи” цээж рүү сэвшээ салхи шиг нэвчиж байвал тэр чинь Гүрээгийн сэтгэлийн шивнээ гэсэн үг.
–Ингэхэд Мэнд-Ооёо ах та хэд чинь “Гал” нэгдлийнхэн. Гүрээтэйгээ анх танилцсан тухайгаа ярихгүй юу. “Гал” нэгдлээ ярихгүй юу та?
-Би УБДС-иа төгсөөд Шинжлэх Ухааны Академийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн Урлаг судлалын секторт театр судлаач, эрдэм шинжилгээний ажилтнаар томилогдсон юм. Тэгэхэд Ш.Гүрбазар, Д.Цогт, Л.Мягмарсүрэн, Б.Сундуй бид хэд дээд сургуулиа төгссөн, бусад нь оюутан байсан үе. Тэр үед буюу 1977 оны аравдугаар сарын 25-ны өдөр миний бие 10 зүйл бүхий санал дэвшүүлсэн хоёр хуудас бичиг боловсруулж нөхдүүддээ тарааж уншуулж санал арваннэгдүгээр сарын 8-ны өдөр хурал хийж, протокол хөтөлж уран бүтээлийн “Гал” нэгдлийг байгуулсан юм. Одоо энэ хурлын бүхий л бичиг баримт надад эх навтрагаараа байж байна. Ингэж албажуулаагүй бол бидний нөхөрлөл оюутан цагийн дурсамж болоод үлдэх байсан байж мэднэ.
Гүрбазартай анх танилцсан нь 1973 оны намар. Оюутан болсон алтан үе. Намрын ажилд Гүрээ маань шүлэг уншиж шуугиан тарьж байсан цаг. Арав төгссөн хүүхэд гэхэд ядам хуруундаа хуримын бөгжтэй, хэзээний бие даасан амьдралын босго алхчихсан хэрсүү нөхөр байсан. Бид нэг жилийн төл, нэг ангийн оюутан төдийгүй утга зохиолын нэг дугуйлангийнхан болсон тул тэр дороо л танилцсан хэрэг. Таван зуун айлд байх манай гэрт бид хоёр анх шүлэг зохиол ярилцаж, бас таван минутын шүлэг бичиж бие биеэ сорьж байсан санагдана. Тэгэхэд Гүрээ маань биднээс дэндүү хол тасарчихсан уран уншигч, шүлэгч болчихсон байсан юм шүү.
-“Зүүн уулын солонго нь баруунаа татсан ч яахав дээ Зүүдлээд сэрэхэд миний ижий дэргэд минь байвал жаргалдаа” гэдэг ч юм уу, Гүрээ ахын ижийдээ зориулсан олон шүлэг нь дуу болсон. Ээж амьтай найрагч. Ээжтэй нь та уулзаж байв уу ?
-Гүрбазар бид хоёр Улсын багшийн дээд сургуулийг нэг жил төгсөж монгол хэл-уран зохиолын багш мэргэжил эзэмшсэн. Ромбоны найрыг ээж минь тэмдэглэж бид хоёрт зориулж гэртээ ул боов бүхий тавгийн хоёр идээ засч тэмдэглэж байсныг би мартдаггүй юм. Гүрбазар маань сургуулиа төгсөөд Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн Үлгэрийн танхимд хуваарилагдсан тул тэр намар аав, ээж хоёр нь Улаанбаатарт нүүж ирсэн юм. Бид ч бөөн баяр. Гүрээ бид хоёр нэг анги төдийгүй бид хоёрын хань Эрдэнэ, Мөнхцэцэг хоёр бас УБДС-ийн нэг анги. Гэр бүлийн найзууд гэсэн үг. Тэгэхээр аав ээжтэй нь уулзаж учирч явалгүй яахав.
Гүрбазарын аавыг Орхоодой Гомбын Шагдарсүрэн гэдэг. Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын хүн. Айлын том нь, доороо дөрвөн дүүтэй гэдэг байх аа. Насаараа манаач хийсэн эгэл, даруухан, дуугүйхан ёстой л “Хоршоо Дэрэм” шиг хүн байсан. Ээжийг нь Нацагийн Цэгмид гэдэг. Дорноговь аймгийн Их хэт сумынх.Тахиа жилтэй, гэмтлээс бол хазгар болчихсон хүн байсан. Улсын бага хурлын нарийн бичгийн дарга Баярын төрсөн ах Лайхан ганц охин юм гэнэ лээ. Баяр улс төрийн хэлмэгдэлд өртөхөд бас л сэтгэлийн зовлон эдэлсэн хүмүүсийн нэг. Гүрбазар ээждээ хайртай байхаас аргагүй.
Учир нь ээж нь хоёр охин төрүүлсэн боловч хүн болгож чадаагүй, хорвоогоос алдчихсан. Түүний дараа Гүрээ маань мэндэлсэн. Голомт залгах ганц хүү нь. Өмнө нь айхтар үрийн хагацал амссан аав, ээж хоёр ганц хүүгээ хүн болгох гэж их бэрх замыг туулсан. Наад зах нь гэрийнхээ хаалганд дээс татаж гурван жил хөл хорьж Гүрээг өсгөсөн гэдэг. Таван нас хүртэл нь Алтанширээд тэгж яваад аймгийн төвд нүүж ирсэн юм.Хоёр хөгшин Улаанбаатарт ирж ганц хүүгээ дагаж айл айлын халаасны өрөө дамжиж, дараа нь хүүгийнхээ сайн сайхан явахыг үзэж насныхаа жаргалыг амссан даа. Үрийнхээ төлөө бүхий л амьдралаа тултал нь зориулсан хүн бол түүний аав, ээж хоёр гэж баталгаатай хэлж болно. Ээж амьтай хүн гэвэл Гүрээг шууд нэрлэнэ.
–Гүрээ бол тийм нэг эмзэг,маш мэдрэмтгий гоё хүн. Хүн нь өөрөө гоё хүн. Ямар сайндаа л гавьяат авахдаа Төрийн ордонд нулимс цэлсхийгээд гараад ирсэн. Сандрахдаа халаасандаа явсан 00-ын цаасаар нулимсаа арчиж билээ. Морь тайлбарласан ч, нэвтрүүлэг хийсэн ч, найр хөтөлсөн ч бүх л зүйл нь ард түмний сэтгэлд хоногшсон. Жинхэнэ ард түмний хайртай хүү шүү дээ…
-Хар багаасаа авъяас нь тодорч түүнээ насан туршдаа зүлгэж, зөвтгөж, зөнгөөр нь хөгжүүлсэн ховор хүмүүсийн нэг нь Гүрбазар. Аль эрт авьяас нь тодорсон ч асаад унтарсан, аль эсвэл авьяасаа таньж, нээж чадалгүй арилж буй үй олон тохиолдлыг амьдрал дээр бид харж байна. Гүрээгийн хувьд авьяасаа хувилгаан хүн шиг хувилж, хувиршгүй бүтээл болгон хувиргаж ирсэн юм. Энэ бол үзэгдэл. Тиймээс авьяасын оч хурим найр хөтлөх, хурдан морь тайлбарлахаас эхлээд уран зохиол, сэтгүүл зүйн салбарт ямар ч тохиолдолд асгарч, асаж байдагюм. Авьяас гэгч байгалийн өгөгдөл боловч байршуулж, баяжуулж хөгжөөх нь тухайн хүний ухаарал, сэхээрлийн зам мөр билээ. Ард түмэн яагаад түүнд хайртай байдаг гээч, уяхан сэтгэлд нь, ухаарал сэхээрэлд нь, урмын бурманд нь автдаг учраас тэр.
–Гүрээтэйгээ олон бүтээл дээр та хамт ажилласан. Нэг хэсэг Гүрээ ах та хоёр шүлгийг нь бичээд Балхжав хөгжмийг нь хийгээд ёстой супер дуунууд төрж байсан. Гүрээтэйгээ холбоотой амьдралын олон гоё дурсамжаасаа хуваалцаач?
-Сая Германаас холбогдохдоо ингэж хэлнэ билээ. “Хүрлээ, чи бид хоёрын амьдрал нь уран бүтээл, уран бүтээл нь амьдрал болсон хоёр шүү” гэж. Тэр үнэн. Бид хоёр үерхээд 52 жил болжээ. Хагас зуун жил. Энэ чинь цаг хугацааны шүүлтүүр биш гэж үү. Ийм босгыг бид хоёр даваад явж байна. Гүрээ бид хоёр Дундговь аймагт төгсөлтийн дадлага хийж сургуулиа төгссөн. Дадлагын дараа Улаанбаатар хотын Төв шуудангийн өөрөө хүлээн авах хайрцаг долоо хоног бүр сурагчдын захидлаар дүүрч, шуудангийн хүүхэн бид хоёрыг зад загнаж байж билээ. Одоо ч тэр захидлуудаас нэлээд нь надад бий. Хар багын анд минь бие эрүүл, сэтгэл цолгиун болоод удахгүй эх орондоо хүрээд ирнэ ээ. “Бидний цөөхөн монголчууд бие биенээ хайрлах учиртай” гэж Мишигийн Цэдэндорж хэлсэн. Цөөхний доторх цөөхөн авьяастнуудаа цөхрөлтгүй хайрлахсан даа. Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар бол дорнын гэгээ, домгийн шувуу юм шүү дээ.
Ярилцсан Н.Гантулга

Хайх