Олон улсын хүний эрхийн хамгаалагч, Ардчилсан намын дэргэдэх Хүний эрхийн хорооны дарга Д.Ганбаяртай УИХ-ын чуулганаар Монгол Улс дахь Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл яригдаж байгаатай уялдуулан хүний эрхийн асуудлаар ярилцсанаа хүргэе.

---

-Монголд хүний эрх, эрх чөлөөний талаарх төлөв байдал ямар байна?

-Монгол Улс Ардчилсан засаглалтай болж, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсны зарчимтай, зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо руу шилжээд 34 жил болсон хэдий ч сүүлийн 8 жилд Ардчиллын индексээр 13 байр ухарч 77-д, Авлигын индексээр 121-т, Дэлхийн эрх чөлөөний индексээр 84-т, Хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр 88-т, Хүний хөгжлийн  индексээр 96-д, Хүүхдийн эрхийн индексээр 93-т орж Ардчиллаар бий болгосон ололт амжилт түүхэнд байхгүй доод түвшинд хүртэл буурсан байгааг 2023 оны олон улсын байгууллагуудын судалгаа нотолж байна.

Эдгээр олон байг ууллагууд өөрсдийн гэсэн судалгааны арга, аргачлалтай, олон арван жил судалгаа хийж ирсэн туршлагатай учир худал дүгнэлт гаргаж улс орнуудын нэр хүндэд халдсан гэж үзэх үндэслэлгүй.

-Олон улсын индексээр ухарч байгаа нь Монгол Улс иргэдийн эрх, эрх чөлөөг хангаж чадахгүй байна гэсэн үг үү?

-Хүний эрх нь иргэний эрхийг агуулдаг ерөнхий сэдэв юм. Иргэний, улс төрийн, эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрх гээд онолын хувьд ялгаатай ойлголтууд. Ялангуяа хүний үндсэн эрх, төрөөс бий болгох үүрэгтэй позитив эрх гэж бий. Төр нь хүний заяагдмал эрх болох үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх зэрэг үндсэн эрхэд саад болж болохгүй.

Хүүхэд өөрийн хүсч байгаа зүйлээ бусдад ойлгуулах гэж стресст ордог. Үүнтэй адил насанд хүрсэн хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй ч үүнийг төр нь хааж, боож, хавчин гадуурхаж, барьж хориод жам ёсны эрх нь зөрчигдөж байгаа учраас позитив эрхийг хангаж чадахгүйд хүрч байна.

Үүнийг ойлгож, хүний эрхийг дээдэлж шийдвэр гаргадаг ард түмний төлөөлөл болсон төр засагтай болохыг Монголчууд хүсээд байгаа юм. Хэрэв иргэний эрх, улс төрийн эрхийг эхэлж эдлүүлж, улмаар нийгэм, эдийн засгийн эрхийг хангах үүргээ төр биелүүлж ч адахгүй болохоор хүний эрхийг дээдэлдэг хөгжилтэй улс орон руу дүрвэх сонирхолтой иргэд их байна.

-Төр яагаад заавал хүний эрхийг эдлүүлэх үүрэг хүлээдэг юм бэ?

-XIII зуунд монголчууд овог аймгаар аж төрж байх үед Чингис хаан нэгтгэж төрийг удирдаж иргэдээ амар амгалан амьдрах нөхцөл бололцоогоор хангаж байсан. Улс шиг улс байхын тулд өөрсдийн иргэдээс ухаан, мэдлэг, туршлагаар хамгийн сайныг сонгож Чингис хаан шиг өргөмжилж гаргасан зарлиг шийдвэрийг биелүүлж, татвар төлж аюулгүй орчинд амьдрах нь хүмүүн төрөлхтний зүй тогтол юм.

Биднийг төлөөлж сонгогдсон иргэдийн төлөөлөл нийтээр дагаж мөрдөх акт гаргахдаа зөвхөн өөрсдийн хувийн ашиг сонирхолд тулгуурлан шийдвэр гаргаад байгаа нь иргэдийнхээ төлөөллийн ардчиллын зарчим алдагдаж хүний эрхийг зөрчих эхлэл үүсээд байна. Үндсэн хуулийн 19.1-т “Хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө төр хариуцна” гэж үүрэг хүлээсэн ч үүнийгээ биелүүлж чадахгүй төр засагтай байгаа нь өнөөдрийн эмгэнэл болчихоод байна.

Засгийн газрын тухай хуулийн 14.1-т Хүний эрх, эрх чөлөөг хангах эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, бэхжүүлэх үүргийг Л.ОюунЭрдэнийн Засгийн газар хуулиар хүлээсэн ч биелүүлж чадахгүй байгаа болохоор гэмт үйлдлээ нуун дарагдуулах, бодит байдлыг шүүмжилсэн, хэлсэн иргэд, улстөрчид, хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийг боож хаах, хавчин гадуурхах байдал хэрээс хэтэрсэн учраас эрх баригч намын өнгөрсөн 8 жилийн хууль зөрчин дур зоргоор аашилж монгол хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн хэвээр байна.

Ийм учраас ирэх зургадугаар сарын 28-нд болох Монголын төр засгийг удирдах төлөөллөө сонгох сонгуулийн үр дүн олон монголчуудын эцсийн найдвар болчихоод байна.

-Та сүүлд Сүхбаатар дүүргийн прокурорын гадаа хүүхэдтэйгээ явж байгаад хэвлэлээр яриа өгч байсан. Таны эрхийг төрийн байгууллага зөрчсөн юм уу?

-Жилийн өмнө иргэн Д.Мөнх-Эрдэнийг өмөөрч шүүхийн байгууллага хүний эрхийг зөрчөөд байгаа талаар хэвлэлээр яриа өгсөн. Шүүх өөрсдөө хүний эрхийг зөрчиж хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байж шүүхийг шүүмжиллээ гэж шүүгчээс нь өргөдөл авсан өдөр нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуралдаж тогтоол гаргаад Цагдаагийн ерөнхий газар албан бичгээр хариуцлага тооцох үүрэг өгч, цагдаа нь УИХ-ын харьяа байгууллагын өгсөн үүргийг биелүүлж надад эрүүгийн хэрэг үүсгэж байсан.

Энэ асуудлаар удаа дараа прокурорын байгууллагад гомдол гаргаж хянуулаад эцэстээ эрүүгийн хэрэг биш байна гэж шийдсэн байдаг. Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг зөрчсөн Эрүүгийн хуулийн 13.14 заалтыг НҮБ-ийн зөвлөмжөөр хасахыг шаарддаг ч эрх баригчид өөрсдөд нь бусдыг чимээгүй болгох, үг хэлүүлэхгүй байх зорилгоор байлгасан хэвээр байна.

Одоогийн хууль зүйн сайд Б.Энхбаяр өнгөрсөн жил УИХ-ын гишүүн байхдаа эрүүгийн хуулиас хасах ёстой гэж судалгаатай жиргэж байсан мөртлөө сайд болсны маргааш Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулахад хэвээр үлдээсэн байх жишээтэй.

Шүүх, прокурор бол Хүний эрхийн Үндэсний комиссын тухай хуулийн 5.1-т заасан Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний тогтолцооны бүрэлдэхүүн байгууллага. Тийм ч учраас удирдлагуудыг нь УИХ-аар хэлэлцэж томилдог.

Олон жил энэ салбарт боловсон хүчнийг бэлтгэж байсан багш хүний зарчим, хуулийн бодит хэрэгжилт хангагдахгүй байгаатай зөрчилдөж байгаа бодит кейс юм даа. Ядаж байхад баруун сурсан, академик эрх чөлөөг эдлэх эрхээ мэддэг хүний хувьд яах аргагүй өөрийн үнэт зүйлээ хамгаалахын тулд, цаашид монгол хүний эрхийг дээдэлдэг төр засагтай болж, улс орноо хөгжүүлэхийн төлөө чин хүсэлтэй хүн нь амархан шантрахгүй л дээ.

-Яагаад Прокурорын гадаа хэвлэлээр яриа өгөх болсон юм бэ? Тодорхой ярьж өгөөч.

-Шүүгчдийг томилдог байгууллага нь шүүгчдийн эрхийг хамгаалах нэрийдлээр мөрдөн шалгах ажиллагаа, прокурорт эрх мэдлээрээ нөлөөлж төрийн байгууллага нь өөрөө хохирогч болсон хууль зөрчсөн журам өөрсдөдөө батлаад, өөрт давуу байдал үүсгэж хэрэгжүүлээд байгааг засах ёстой гэж үзэж байна.

Үүний цаана үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө улс төрийн намын харьяаллаар ялгаварлан гадуурхахгүй байх гэсэн Үндсэн хуулиар олгосон эрхэд халдаж байгааг ойлгохгүй байна. Прокурорын байгууллага хянаж үзээд эрүүгийн хэрэг биш байна гээд байхад Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь хохирогч болоод гомдол гаргаад байгааг ер ойлгохгүй юм.

Энэ байгууллагын шахалтаар мөрдөн байцаагч нь зуны амралтаар яаарч миний хэргийг өөрсдийн томилдог шүүхээр оруулж яллах гэж үүрэг өгч мөрдөн байцаах ажиллагаанд нөлөөлсөн гэж хардаж байгаа.

Хүүхдүүдээ аваад хөдөө байхад иргэж дарамталж прокурор нь шүүхэд шилжүүлэх гэж дуудан мэдэгдэх хуудас цахим сүлжээгээр ирүүлж хуулиа зөрчөөд, очсон байхад огноог нь өөрчилж ирээгүй гэж шүүхээр албадан ирүүлэх захирамж гаргуулж гэрээс баривчилсан.

Энэ бүх үргэлжилсэн хууль, хүчний байгууллагын хууль зөрчсөн үйлдэл нь өөрөө эрүүдэн шүүлт гэдгээ ойлгож байгаа ч дээрээр өгсөн даалгавар гэдгээр миний эрхийг ноцтой зөрчсөн.

Орон гэрийн халдашгүй байдал, дуу дүрсний зөвшөөрөлгүй бичлэг, хүний биед учруулсан гэмтэл, эмнэлгээр үйлчлүүлсэн зардал гээд иргэний эрхийг эрх баригч нам яаж зөрчиж байгааг бодитой үзүүлсэн үйлдэл болсон.

Мөрдөн байцаах албаны байцаагчийн эрүүдэн шүүсэн үйлдлийг Хан-Уул дүүргийн цагдаад гомдол гаргаж дүүргийн прокурор нь гэмт хэрэг байна гэж дүгнэж хэрэг бүртгэлтийн хэрэг нээж харьяаллын дагуу Мөрдөн байцаах албаны Тусгай субьектийн гэмт хэргийг шалгах хэлтэст хүргүүлэхэд ажилтнаа өмөөрч нэг ч хохирогчийн мэдүүлэг авахгүй байж Сүхбаатар дүүргийн прокурор нь хэргийг хаасан. Хааснаа ч хэлээгүй байхад Нийслэлийн ерөнхий прокурорын албан бичгээс сарын дараа мэдсэн.

Энэ асуудлаар Улсын ерөнхий прокурорт сарын өмнө гомдол гаргасан ч одоог хүртэл хариу өгөөгүй. Ингэж мөрдөн шалгаж байна гэх нэрийн дор хүний эрхийг ноцтой зөрчөөд байгааг тогтолцоогоор нь судалж хэрэгжүүлэх, байгууллагаар өөрсдөөр нь биш хөндлөнгийн судлаачдаар хуулийн өөрчлөлтүүд хийж засч залруулах ажил их байна.

Эцэстээ найдвар тасраад НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлд гомдол гаргасан. НҮБ-ын шинжээч ирж миний кейсийг тусгайлан судалж дүгнэлт гаргаж НҮБ-ын хүний эрхийн тайландаа тусгах байх даа. Уг нь Монгол Улсын нэр хүндийг олон улсад унагахгүй гэж бодох юм. Харамсалтай нь төр засаг нь хүний эрхийг удаа дараа зөрчөөд байхаар Ардчилсан намын дэргэд Хүний эрхийн хороо байгуулж хүний эрхийн асуудлыг дипломат аргаар шийдэх гэж үзнэ. Болохгүй бол Ардчилсан үзэл баримтлалтай нам улс төрийн аргаар хүний эрхийг хамгаалдаг тогтолцоо руу шилжихээс өөр гарцгүй болж байх шиг.

Тантай яриад байвал олон чухал асуудлыг ил болгох юм шиг байна. Ярилцлагаа энэ удаадаа өндөрлөе. Манай сонины зүгээс танай Хүний эрхийн хороотой хамтран ажиллах байх. Танд ажлын амжилт хүсье.