<p>Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын 2-р багийн нутаг дахь Цэхэр цөөрөм гэх газарт айлуудын ойролцоо 8 дугаар сарын 14-ний өдөр хүрэн баавгай үзэгджээ. Тиймээс энэ хавиар зорчихдоо аюулгүй байдлаа сайтар хангахыг тус аймгийн Онцгой байдлын газар зөвлөж байна. Шаардлагагүй тохиолдолд эрсдэлтэй бүс нутгаар бүү яваарай.</p>
<p>Хэрэв баавгайтай таарвал цочоож, шууд халдаж болохгүй. Холоос чанга дуу чимээ гаргаж үргээх хэрэгтэй. Малчид малдаа ганцаараа явж болохгүй. Аль болох олуулаа мал хариулах, хот айлаараа нутаг сэлгэх, ганц айл биш олуулаа нутаглахыг онцгой байдлын албанаас зөвлөж байна.</p>
<p>Ямар нэг аюул учирвал Дархан-Уул аймгийн Онцгой байдлын газарт 70372101, 70377010, 7037101 дугаарын утсаар хандаарай!</p>


Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын нутаг баавгай үзэгджээ

<p style="font-weight: 400;">Пакистаны хойд нутагт хүчтэй аадар бороо орж, үер болсны улмаас амиа алдсан хүмүүсийн тоо 330-д хүрсэн тухай Анадолу Ажанси агентлаг мэдээлснийг Kazinform уламжиллаа.</p>
<p style="font-weight: 400;">Geo News-ийн мэдээнд дурдсанаар, эрэн хайх-аврах багийнхан өнгөрсөн шөнийн турш ажиллаж, гэнэтийн үер, хөрсний нуралтад өртөж сүйдсэн барилгуудын нурангин дотроос олон хүний цогцсыг гарган авчээ.</p>
<p style="font-weight: 400;">Хайбер-Пахтунхва мужид 307 хүн, Гилгит-Балтистаны бүс нутагт 12 хүн, Азад-Кашмир бүс нутагт 11 хүн амиа алдсан байна. Мөн Хайбер-Пахтунхва мужид 32 хүн сураггүй алга болжээ.</p>
<p style="font-weight: 400;">Пакистаны эрх баригчдын анхааруулж байгаагаар, тус улсын хойд нутагт орж буй хүчтэй аадар бороо 21-ний өдөр хүртэл үргэлжлэх төлөвтэй байна. Ерөнхий сайд Шахбаз Шариф захирамж гаргаж, эм тариа, хүнс болон бусад шаардлагатай зүйлсийг Хайбер-Пахтунхва мужид нэн даруй хүргэхийг үүрэг болгожээ.</p>
<p style="font-weight: 400;">Өмнө нь мэдээлснээр, Энэтхэгийн Кашмирт болсон үерийн улмаас 60 орчим хүн амиа алдаж, 80 хүн сураггүй алга болсон байна.</p>
<p style="font-weight: 400;">“Үүлнүүдийн тэсрэлт” гэдэг байгалийн үзэгдлийн улмаас Энэтхэгийн Хималайн бүс нутгууд, Пакистаны хойд нутагт аадар бороо орж, гэнэтийн үер, хөрсний нуралт болж байна.</p>
<p style="font-weight: 400;">Цаг уурын  World Weather Attribution олон улсын сүлжээний судалгаанд дурдсанаар, дэлхийн дулаарлын улмаас Пакистанд 6 дугаар сарын 24-нөөс 7 дугаар сарын 23-нд орсон хур тунадасны хэмжээ 10-15 хувиар нэмэгджээ.</p>


Пакистанд үерийн улмаас 330 хүн амиа алджээ

<div>
<p class="">Mөнгөний нийлүүлэлт (M2) 2025 оны 7 дугаар сарын эцэст урьдчилсан гүйцэтгэлээр 43.3 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 1.6 (3.7%) их наяд төгрөгөөр өсөхөд төгрөгийн хадгаламж 3.0 (15.0%) их наяд төгрөгөөр өссөн нь нөлөөлжээ.</p>
</div>
<div>
<p class="">Бага мөнгө (M1) 2025 оны 7 дугаар сарын эцэст урьдчилсан гүйцэтгэлээр 10.2 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 1.9 (15.8%) их наяд төгрөгөөр, өмнөх сараас 458.3 (4.3%) тэрбум төгрөгөөр буурчээ. Бага мөнгө (M1)-ний 9.2 (90.4%) их наяд төгрөг нь төгрөгийн харилцах, 973.4 (9.6%) тэрбум төгрөг нь хадгаламжийн байгууллагаас гадуурх мөнгө байна.</p>
</div>
<div>
<p class="">Бараг мөнгө 2025 оны 7 дугаар сарын эцэстурьдчилсан гүйцэтгэлээр 33.1 их наяд төгрөг хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 3.5 (11.7%) их наяд төгрөгөөр, өмнөх сараас 776.2 (2.4%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ. Бараг мөнгөний 23.0 (69.4%) их наяд төгрөг нь төгрөгийн хадгаламж, 5.4 (16.4%) их наяд төгрөг нь валютын хадгаламж , 4.7 (14.2%) их наяд төгрөг нь валютын харилцах байна.</p>
</div>
<div>
<p class="">Гүйлгээнд гаргасан бэлэн мөнгө 2025 оны 7дугаар сарын эцэст урьдчилсан гүйцэтгэлээр 1.2 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 18.3 (1.5%) тэрбум төгрөгөөр буурч, өмнөх сараас 34.5 (2.9%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ. Төгрөгийн хадгаламж 2025 оны 7 дугаар сарын эцэст 23.0 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 3.0 (15.0%) их наяд төгрөгөөр, өмнөх сараас 423.6 (1.9%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ.</p>
</div>
<div>
<p class="text-center"><b>-Төгрөгийн хадгаламжийн 20.0 (87.1%) их наяд төгрөг нь иргэдийн хадгаламж байна-</b></p>
</div>
<div>
<p class="">Төгрөгийн хадгаламжийн 20.0 (87.1%) их наяд төгрөг нь иргэдийн хадгаламж, 3.0 (12.9%) их наяд төгрөг нь аж ахуйн нэгж, байгууллагын хадгаламж байна.Валютын хадгаламж 5.4 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 889.1 (19.6%) тэрбум төгрөгөөр, өмнөх сараас 45.8 (0.9%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ.</p>
</div>
<div>
<p class="">2025 оны 7 дугаар сарын эцэст урьдчилсан гүйцэтгэлээр мөнгөний нийлүүлэлтийн 12.0 хувийг гадаад цэвэр актив, 88.0 хувийг дотоод цэвэр актив бүрдүүлж байна. Гадаад цэвэр актив 2025 оны 7 дугаар сарын эцэст урьдчилсан гүйцэтгэлээр 5.2 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 4.1 (44.1%) их наяд төгрөгөөр буурч, өмнөх сараас 1.3 (32.8%) их наяд төгрөгөөр өссөн байна.</p>
</div>
<div>
<p class="">Дотоод цэвэр актив 38.1 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 5.7 (17.5%) их наядтөгрөгөөр өсөж, өмнөх сараас 967.1 (2.5%) тэрбум төгрөгөөр буурчээ.</p>
</div>
<div>
<p class="">Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдэд олгосон нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл 2025 оны 7 дугаар эцэст 42.6 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 9.2 (27.4%) их наяд төгрөгөөр, өмнөх сараас 136.5 (0.3%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ.</p>
</div>
<div>
<p class="">Нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 59.5 хувь нь иргэд, 38.2 хувь нь хувийн байгууллага, 1.0 хувь нь төрийн байгууллага, 1.2 хувь нь санхүүгийнбайгууллага болон бусад байна.</p>
</div>
<div>
<p class="">Хэвийн зээлийн өрийн үлдэгдэл 2025 оны 7 дугаар сарын эцэст 38.6 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 8.4 (27.8%) их наяд төгрөгөөр өсөж, өмнөх сараас 39.9 (0.1%) тэрбум төгрөгөөр буурчээ. Хэвийн зээлийн өрийн үлдэгдэл нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 90.6 хувийг эзэлж байна.</p>
</div>
<div>
<p class="">Анхаарал хандуулах зээлийн өрийн үлдэгдэл 2025 оны 7 дугаар сарын эцэст 1.9 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 577.5 (44.7%) тэрбум төгрөгөөр, өмнөх сараас 99.9 (5.6%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ. Анхаарал хандуулах зээлийн өрийн үлдэгдэл нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 4.4 хувийг эзэлж байна. Чанаргүй зээлийн өрийн үлдэгдэл 2025 оны 7 дугаар сарын эцэст 2.2 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 186.8 (9.5%) тэрбум төгрөгөөр, өмнөх сараас 76.5 (3.7%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ.Чанаргүй зээл нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 5.0 хувийг эзэлж байна.</p>
</div>
<div>
<p class="text-center"><b>-Иргэдэд олгосон ипотекийн зээлээс 89.2 тэрбум нь чанаргүй зээл-</b></p>
</div>
<div>
<p class="">Арилжааны банкнууд болон Монголын Ипотекийн корпорацаас иргэдэд олгосонипотекийн зээлийн үлдэгдэл 2025 оны 6 дугаар сарын эцэст 10.4 их наяд төгрөгт хүрч, өмнөх оны мөн үеэс 1.8 (21.2%) их наяд төгрөгөөр, өмнөх сараас 198.9 (2.0%) тэрбум төгрөгөөр өсжээ. Ипотекийн зээлийн үлдэгдлийн</p>
</div>
<div>
<ul>
<li>
<div class="list-item-label">97.7 (10.1 их наяд төгрөг) хувийг хэвийн зээл,</div>
</li>
<li>
<div class="list-item-label">1.5 (151.4 тэрбум төгрөг) хувийг анхаарал хандуулах зээл,</div>
</li>
<li>
<div class="list-item-label">0.9 (89.2 тэрбум төгрөг) хувийг чанаргүй зээл эзэлж байна.</div>
</li>
</ul>
</div>


Мөнгөний нийлүүлэлт өмнөх оны мөн үеэс 3.7 хувиар өсжээ

<div>
<p class="">Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдаанд тав давж, шинээр Улсын начин цол хүртсэн Ш.Отгонтөгсийн цолны мялаалга наадмын барилдаан өчигдөр болж өндөрлөлөө. Тухайн барилдаанд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын харьяат, Улсын арслан Э.Оюунболд аймгийн арслан А.Алтанцоожоор долоо даван, түрүүлсэн байна.</p>
</div>
<div>
<p class=""><span>Улмаар түрүү бөхийн шагнал 10 сая төгрөгийн байг гардан авлаа. </span>Харин үзүүрлэсэн А.Алтанцоожийг найман сая төгрөгөөр байлжээ.</p>
</div>


Улсын начин Ш.Отгонтөгсийн мялаалга наадамд Улсын арслан Э.Оюунболд түрүүллээ

<div>
<p class="">Нийслэлийн хүүхдийн цэцэрлэгийн цахим бүртгэл үргэлжилж байна. 2025-2026 оны хичээлийн жилд улсын хэмжээнд 278,290 хүүхдийг сургуулийн өмнөх боловсролд хамруулах хэрэгцээ үүснэ. Үүний 135,582 хүүхэд нь нийслэлд хамаарна.</p>
</div>
<div>
<p class="">Нийслэлийн хүүхдийн цэцэрлэгийн бүртгэлийн системд  наймдугаар сарын 15-ны байдлаар 104,031 хүүхдийн бүртгэлийг баталгаажуулжээ.  Нийт хамрагдах хүүхдийн 76,7 хувь цахим бүртгэлээ баталгаажуулсан байна.</p>
</div>
<div>
<ul>
<li>
<div class="list-item-label">Хоёр настай хүүхэд -22.762</div>
</li>
<li>
<div class="list-item-label">Гурван настай хүүхэд -24.693</div>
</li>
<li>
<div class="list-item-label">Дөрвөн настай хүүхэд -27.563</div>
</li>
<li>
<div class="list-item-label">Таван настай хүүхэд -29.031 бүртгүүлсэн байна. Цэцэрлэгийн&amp;nbsp; цахим бүртгэл &amp;nbsp;маргааш дуусна.</div>
</li>
</ul>
</div>
<div>
<p class=""><span>Иргэд хүүхдээ цэцэрлэгт хамруулах үйлчилгээг авахдаа дараах зүйлсийг анхаарна уу.</span></p>
</div>
<div>
<ul>
<li>
<div class="list-item-label">Өөрийн болон хүүхдийнхээ хаягийн бүртгэл, мэдээллийг нягталж, баталгаажуулсан байх;</div>
</li>
<li>
<div class="list-item-label">Таны хүүхэд өнгөрсөн жил цэцэрлэгт хамрагдсан бол тухайн цэцэрлэгтээ “Үргэлжлүүлж явах” эсэх сонголтыг хийх;</div>
</li>
<li>
<div class="list-item-label">Хэрвээ шилжилт хөдөлгөөнийг энэ хугацаанд хийх бол 2025 оны &amp;nbsp;наймдугаар сарын 15-ны өдрөөс өмнө баталгаажуулсан байх ёстой аж.</div>
</li>
</ul>
</div>


Нийслэлийн цэцэрлэгийн цахим бүртгэл маргааш дуусна

<p><strong><em>Сүхбаатар дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн Дотоод шүүрлийн булчирхайн эмч Эрдэнэцогтын Халиунтай ярилцлаа.</em></strong></p>
<hr />
<p><strong>-Чихрийн шижин өвчний талаар ерөнхий ойлголт өгнө үү? </strong></p>
<p>-Сүүлийн үед их оношлогдож байгаа ерөнхий ойлголт бол чимээгүй тахал юм. Чимээгүй байж байгаад нэг л өдөр дараагийн хүндрэлүүд, ялангуяа судасны хүндрэл цусан дахь сахарын хэмжээ цаг минут тутам идэж ууж байгаа хоол хүнснээс болж бүр сэтгэл санаатай холбоотойгоор өөрчлөгдөөд явдаг. Цусан дахь сахарын хэмжээ ихэсдэг өвчнийг чихрийн шижин өвчин гэнэ. Дотор нь 1 дүгээр хэлбэр, 2 дугаар хэлбэр гэж ангилдаг. 1 дүгээр хэлбэрийн чихрийн шижин нь цусан дахь сахарын хэмжээг ихэсгэж инсулин нэртэй дааврыг ялгаруулахаа больдог. Нойр булчирхай хүний сахарын хэмжээг бууруулж өгдөг, инсулины хэмжээ багассанаас болоод цусан дахь сахарын хэмжээг буулгахгүй байгааг хэлнэ.</p>
<p>2 дугаар хэлбэрийн чихрийн шижин нь инсулин нь ялгарч байгаа мөртлөө эд эс нь инсулин танихгүй болдог. Хөдөлгөөний хомсдол, амьдралын буруу хэв маягаас болоод ихэнх сахартай хүмүүсийн 80 хувь нь 2 дугаар хэлбэрийн хүмүүс байдаг.</p>
<p>Чихрийн шижин өвчин нь цусан дахь сахарын хэмжээг ихэсгэдэг бодисын солилцооны өвчин. Стресстэй холбоотой. Монголчууд бид маш их стресстэй байна.</p>
<p>Дэлхий нийтээрээ 543 сая хүн энэхүү өвчнөөр оношлогдож байна. Хөгжиж буй орнуудын бага дунд орлоготой хүмүүс ихэнх хувийг эзэлж байна. Зургаан хүн тутмын нэг нь хөлөө тайруулж байна. 20 хүн тутмын нэг нь нас барж байна. Чихрийн шижинтэй зургаан хүний нэг нь жирэмсний чихрийн шижин өвчнөөр оношлогдож байна.</p>
<p><strong>-Чихрийн шижин өвчин эдгэрдэг үү?</strong></p>
<p>-Эдгэхгүй өвчин. Өөрийн хяналт буюу эмчийн хяналтад байна. Гурван сар тутамд үзүүлээд заавар зөвлөгөө авч чадвал, гурван сарын дундаж шинжилгээгээр 6-тайгаас доош хэвийн хэмжээнд орсон бол эмнээс татгалзаад намжмал байдалд орж болно гэж үздэг. Эрүүл зөв хооллож эмчтэйгээ уялдаа холбоотой байж чадвал хүндрэх эрсдэлийг бууруулдаг.</p>
<p><strong>-Энэхүү өвчин удамшдаг уу? </strong></p>
<p>-Эцэг эхийнх нь аль нэг нь чихрийн шижин өвчнөөр өвдөж байсан бол хүүхэд нь өвдөх магадлал 1-6 хувь байдаг. Харин хоёр дахь хэв шинж болох инсулины ялгаралт хэвийн байдаг ч биеийн эсүүд инсулиныг мэдрэхээ байдаг өвчлөлийн удамших магадлал нь 40 хувь байдаг байна. Гадуур хүмүүс хүлээн авалт, төрсөн өдөр, баяр наадам гээд хяналтаа алддаг. Хүмүүс хоолны дэглэм, амьдралын хэв маягаа өөрчлөөд явж байгаа боловч нэг өдөр хальтрах тохиолдол бий.</p>
<p><strong>-Энэ нь ичих өвчин мөн үү. халдварладаг уу гэж хүмүүс асуудаг уу? </strong></p>
<p>-Сүхбаатар дүүргийн эрүүл мэндийн төвийн хяналтад 4000 гаруй хүн оношлогдож байна. Сар тутамдаа 280 гаруй хүн шинээр оношлогдож байна.</p>
<p>Урьдчилан сэргийлэх оношилгоогоор ерөнхийдээ оношилж байгаа. Аль болох хянаад эмчтэйгээ уялдаа холбоотой байвал хүндрэлээс урьдчилан сэргийлж чадна. Хамгийн гол нь эрүүл зөв хооллох, амьдралын хэв маяг, биеийн жингээ жилдээ 10 хувиас дээш хассан бол нормдоо хүрдэг.</p>
<p>Шинж тэмдгүүд илрээд ирвэл өрхийн эмчдээ хандаж өөрчлөлттэй үед шинжилгээ өгч хамгийн гол нь эмчийн хяналтад байх хэрэгтэй.</p>
<p>Чихэр идсэнээс болж сахартай болчихлоо гэдэг, үгүй л дээ нойр булчирхайн үрэвсэлтэй хүмүүсийн сахар ихэсдэг. Энэ нь амьдралын буруу хэв маягтай холбоотой.</p>
<p>Ихэнх хүмүүсийн тал орчим хувь нь сайн хянаад явж байна. Манай эмнэлэгт диабетийн төв бий, эмнэлэг маань хоолны зөвлөгөө сургалт, хөлний үзлэг, урьдчилан сэргийлэх үзлэг цогцоор нь хийдэг. Оношлогдсон бол ам сургаар явдаг. Нэг хүнд өгсөн эмчилгээ тухайн хүнд сайн байж болно. Хүн бүрийн физиологи өөр. Бусад хүнд таарахгүй тохиолдол байна. Энэ нь эдгэх өвчин биш ,гэхдээ 100 хувь хянагддаг өвчин. Эрүүл хүн шиг хянаад явж болдог өвчин шүү. Тарган хүн болгон сахартай биш. Биеийн жингийн илүүдэлтэй хүн сахарын өвчнөөр өвдөх эрсдэлтэй.</p>
<p>Сүүлийн үед их залуужиж, 35 наснаас эхэлж байна. Эрүүл мэндийн боловсрол муугаас хүйсийн харилцаан дээр эрэгтэйчүүд их хамрагдаж байна.</p>
<p>Эрт илрүүлэлтэд ядаж хоёр жилдээ нэг удаа хамрагдаарай. Сахарын урьтал байдалдаа оношлогдоод намжмал байдалд оруулах хэрэгтэй.</p>
<p><strong>-Тавагны дэглэм гэж юу вэ?</strong></p>
<p>-Тавагны 50 хувьд нь ногоо идээрэй, хөрсний дээр ургадаг ургамал. 25 хувь мах, махан бүтээгдэхүүн байна. Үхэр, тахиа, загасны махыг түлхүү хэрэглэж, цагаан будааг бол 14 хоногт сардаа нэг удаа идэх хэрэгтэй. Хөц будаа, шар будаа, бор будааг хэрэглэх.</p>
<p>Сахар өндөр болоод ирэхээр ам цангаад их шээдэг зовуурь илэрдэг. Ус их уувал бөөрөнд нөлөөлнө гэдэг, энэ бол усыг буруу уусны илрэл, хэмжээг хориглож болохгүй.</p>
<p>Гэр бүлийн гишүүдийн нэг нь сахартай бол гэр бүлээрээ хичээх хэрэгтэй. Эрүүл зөв хооллоод биеийн жингээ хасаад жилдээ 10 кг хасах хэрэгтэй л дээ. Дийлэнх хүмүүс хоолны дэглэм барьж чаддаггүй. Эдгэхгүй өвчин туслаа гээд дараагийн хүндрэлүүд хүрээд ирдэг. Шинж тэмдгүүд илэрнэ. Ам цангаад амархан ядраад ирвэл өөрчлөлттэй, ерөнхий шинжилгээгээ өгөөд хяналт хийх, өөрөө өөртөө хатуу, мөн хайртай байх хэрэгтэй.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p style="text-align: right;"><strong>Ц.Отгонсүрэн</strong></p>


Э.Халиун: Та өөрөө өөртөө эмч байгаарай

<p><strong><em>Ахмад геологич П.Намжилсүрэнтэй ярилцлаа. Түүний хувьд геологийн салбарт тасралтгүй 65 жил ажилласан ахмад геологичдын нэг юм.</em></strong></p>
<hr />
<p><strong>-Таны хувьд хэдэн настай байхдаа геологийн салбарт орж ажиллаж байв? </strong></p>
<p>-Миний бие 16 настай байхдаа геологийн салбартай амьдралаа холбож байлаа. Би өөрөө Говь-Алтай аймгийн уугуул. Тухайн үед хонь хариулдаг л хүүхэд байсан юм. Манайх зэстэй газар байдаг, түүгээрээ л тоглож суудаг байлаа. Нэг өдөр сумын төв дээр жижгэвтэр хоёр зэс авч очтол хоёр орос хүн тааралдсан юм. Өнөөх хоёр чинь зэсийг маань сонирхоод, хаана байгааг нь надаас асууж, би ч машинд нь суугаад Хар азаргын нуруунд очсон юм. Бас тэр оросуудад 60 мянган төгрөгөөр хоёр хонь зарж байлаа. Одоо бодох нь ээ их л үнэтэй зарж байсан юм билээ. Тэгээд л оросуудтай танил болж, намар болтол бидэнтэй ажиллах уу гэхээр нь ажиллая гэсэн юм. Тэгээд Говь-Алтай аймгийн Халиун, Бугат, Төгрөг суманд геологийн маршрут гаргаад ажилласан.</p>
<p>Намар ч болж аравдугаар сард Хөвсгөл далайн хойд тал руу хайгуул хийхээр болсон юм. Тухайн үед оросууд гучин цагаан морьтой байсан юм. Нөгөө хэдийг нь Хөвсгөл рүү туух хүн олдохгүй намайг туугаад явах уу гэхээр нь би ганцаараа чадахгүй гээд нэг өвгөн олж өгөөд Завхан, Цэцэрлэг дамжаад гурав, дөрөвхөн хоноод очиж байсан санагддаг юм. Тэгсээр байгаад өвөл болчихсон. Эхлээд намайг буцаагаад гэрт минь хүргэж өгнө гэж хэлж байгаа. Тэгснээ больчихоод, Улаанбаатар ороод ажил олж өгнө гэхээр нь би баярлаад хот руу орж ирсэн юм. Хотод орж ирээд таних хүн байхгүй. Тухайн үед хотод ч хүн цөөн байж. 1960 онд шүү дээ. Одоогийн Халдвартын эмнэлгийн тэнд геологичдын байрладаг орон сууц байсан юм. Нөгөөдүүл чинь намайг тэнд оруулж өгч байлаа. Би тэнд зүгээр сууж чадахгүй байсан болохоор Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн хажууд байсан “Геологийн лаборатори” нэртэй чулуу нунтагладаг, нүддэг цехэд сар гаруй ажиллав. Тэгээд дараа нь Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын Их хайрханы уурхайд туслах ажилтнаар орсон. Тэр цагаас хойш тасралтгүй 65 жил ажиллаж байна. Тэндээ нэг жил ажиллаад Улаан-Үд рүү гурван сарын курст явж ирээд “өрөмийн мастер” нэртэй болж байлаа. Тухайн үед зунд нь амраахгүй ажиллуулаад, өвөлд нь хичээлд суулгадаг байлаа. Төгсдөг жил Чойрт намайг ажилд оруулсан юм. Тухайн үед геологи, өрөмдлөг, уул уурхайн мэргэжлийн хүн байхгүй байлаа. Намайг Орост ажиллаж байсан болохоор сайн сурлагатай гэж ярьдаг байсан л даа. Тэгээд намайг “Бригад ажиллуулаад ахлах мастераар ажиллаж чадах уу” гэхээр нь “чадна аа” л гэж хэлж байсан юм.</p>
<p><strong>-Энэ хугацаанд та хэдэн аймаг сумдаар явж хайгуулын ажил хийж байв? </strong></p>
<p>-Баян-Өлгий аймгийн Булган суманд л очиж үзээгүй. Бусад бүх аймаг, сумдаар явж байлаа. Бүр заримаар нь дахин, дахин явах үе ч бий.</p>
<p><strong>-Баруун аймгууд руу усан хангамжийн ажил хийх үүргийг танд өгч байсан гэсэн. Тухайн үеийн дурсамжаас хуваалцахгүй юу?</strong></p>
<p>-1970-аад ны үед баруун таван аймгийг усжуулах үүргийг надад өгч байлаа. Миний хувьд Төв аймгийн Баянжаргаланд байгаа нүүрсний ордуудад маш сайн ажиллаж байлаа. Анхны том нүүрсний ордыг манай бригад хийгээд, би чинь тухайн үедээ л нэр хүндтэй тэргүүний хүн байлаа. Залуу ч байсан. Нэг өдөр Хурц сайд намайг дуудаж байна гэхээр нь вагонд суугаад ирсэн юм. Тэгтэл “Олон жил сургуулилт хийж байгаа бригадын залуучуудаа тараа, хоёрдугаарт, баруун аймгуудад очиж усан хангамж хий” гэсэн юм. Намайг хот явах гэж байхад Чойрын Геологийн дарга Жамбал гуай надад “Өөрийг чинь өөр газар хуваарил гэж байна, сайд нар. Би явахгүй гэж хэлээрэй. Чи дандаа нэгдүгээрт орж байгаа. Чамд Хөдөлмөрийн баатар өгөх гэж байгаа. Гэхдээ чи заавал нэг жил ажиллах хэрэгтэй байна” гэж хэлсэн юм. Би Хурц даргад энэ талаар хэлтэл “Чи хийхээ мэдвэл бид өгөхөө мэднэ” гээд намайг баруун тийш нь нүүлгэсэн юм. Баянхонгорт очоод усан хангамжийн ажил хийх гэж 20-иод жил болсон. Аймгуудын усанд төвлөрсөн усан хангамжийг хийсэн дээ. 1993 онд зах зээлийн шилжилт болоод Налайхын темст 6-7 жил ажиллаад тэтгэвэртээ гарсан.</p>
<p><strong>-Та 21 аймгийн бүх суманд очиж үзсэн гэлээ. Тэгэхээр геологич хүнд маш их тэвчээр, хатуужил хэрэгтэй байх нь ээ? </strong></p>
<p>-Тэгэлгүй яах вэ. Зайлшгүй шаардлагатай зүйл бол тэвчээр, хатуужил, хувийн зохион байгуулалт. Энэ зүйлүүд байхгүй л бол судалгааны ажил урагшлахгүй. Би анхнаасаа тууштай байгаагүй л дээ. Намайг оросууд л сургасан гэж боддог. Надад юу гэж хэлнэ тэрийг нь л дагадаг байлаа. Түүнээс би чинь хонь л хариулж явсан хүн.</p>
<p><strong>-Хайгуулын ажил гэж явсаар гэртээ очилгүй хамгийн удаандаа хэдэн сар болдог байв?</strong></p>
<p>-Геологийн ажил гэж явсаар заримдаа гэртээ очилгүй 3-4 жил болчихдог байлаа. Багадаа ээжээсээ өнчирч үлдсэн болохоор гэртээ нэг их татагддаггүй байсан юм. Очих юмсан гэж бодох нь ч бага байлаа. Говь-Алтай аймаг байгуулагдаад хоёрхон гар худагтай байсан юм. Тухайн үед аймгийн төв дээр ажиллаж байхдаа уулын цаана байгаа нутагтаа очъё гэж багшдаа хэлээд гурав хоноод ирж байсан юм. Их л сонин санагддаг юм билээ. Тухайн үед ажил ховор байсан үе. Нутгаас минь намайг дагалдаж ажилладаг байсан хүмүүс одоо ч байхгүй болж дээ.</p>
<p><strong>-Та багаасаа байгальтай ойр байсан нь таныг энэ мэргэжил эзэмшихэд нөлөөлсөн гэж боддог уу? </strong></p>
<p>-Цаанаасаа зөн байдаг л гэж боддог. Жаахан байхдаа дандаа л чулуутай ноцолдож байсан минь нөлөөлсөн л байх. Бас нэг зүйл нь архи, тамхи хоёртой найзалж яваагүй дээ. Архинаас хол байсан нь багын хүмүүжил байсан байх. Гол нь хүсэл тэмүүлэл, зорилго. Дээрээс нь би ажлын хэнээтэй хүн дээ. Одоо бол хөрсөн доорх усыг 95 хувьтай олж чаддаг болсон. Энд тэндээс хүмүүс худаг гаргуулах гэсэн юм гээд ярьдаг юм. Газрын гүнээс ус гарахад газрын өндөр нам, хад чулуу, судал, халгай зэгс ургасан байдал гэх мэт байгалиа л сайн ажиглана гэсэн үг. Ер нь тэгээд насаараа хийгээд явахаар мэдэрдэг болчихдог юм. Одоогоор надтай холбоотой 81 худаг ашиглагдаж байна. Зааж чиглүүлсэн худаг гэвэл хэдэн зуугаар тоологдоно.</p>
<p>Манай орны тал хувь нь хуурайшчихсан байгаа. Гүний усыг нь хайгуул хийж гаргамаар санагддаг юм. Тэгэхээр хөрөнгө мөнгөний асуудал үүснэ байх. Ер нь гүний усыг гаргах нь ашигтай. Хөрсний усыг хайрлах хэрэгтэй. Дор хаяж 30 метрээс дооших усыг аваад байвал газрын дээрх ус байдгаараа байж л байна.</p>
<p>Зарим хүмүүс усгүй боллоо, ирээдүйд усгүй орон болчихно гэж яриад байгаа. Би үүний эсрэг байдаг. Манайх шиг тэнгэртэй ойрхон уул нуруудтай, модтой, цас бороо байнга ордог орны хувьд усгүй болно гэж ярих хэрэггүй. Харин тэрний оронд усаа яаж цэвэршүүлэх талаар ярьдаг байх хэрэгтэй.</p>
<p><strong>-Геологийн салбарын хөгжил сүүлийн үед ямар байна вэ? </strong></p>
<p>-Геологи улсад ашигтай. Гэвч сүүлийн үед нэг орд газар нээх гэж их л зарлага гаргаад байгаа харагддаг. Хоёрдугаарт, мэргэжлийн хүн байхгүй. Сүүлийн дөрөв таван жил хайгуул хийж байгаа газарт дахиад хайгуул хийх хэрэгтэй л гэж боддог. Дандаа буруу зөрүү, дутуу хийж байгаа.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p style="text-align: right;"><strong>Г.БАЛГАРМАА</strong></p>


П.Намжилсүрэн: Геологийн ажил гэж явсаар заримдаа гэртээ очилгүй 3-4 жил болчихдог байлаа

<p><strong><em>Боловсролын сайдын зөвлөх Д.Гантулгатай ярилцлаа.</em></strong></p>
<hr />
<p><strong>-Энэ хичээлийн жилд элсэн суралцах хүүхдийн тоо өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад ямар байна вэ. Нэг ангид 50-60 хүүхэд суралцдаг, гурван ээлжээр хичээллэдэг асуудлыг хэрхэн шийдэх вэ? </strong></p>
<p>-Энэ хичээлийн жилд өмнөх жилүүдээс нөхцөл байдал хүнд эхлэх гэж байна. Яагаад гэвэл өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад хүн амын динамикаас шалтгаалаад 30 орчим мянган хүүхэд илүү сурч эхэлнэ.</p>
<p>Өнгөрсөн жилд нийслэлд нэлээд хэдэн сургууль гурван ээлжээр хичээллэх нөхцөл байдал үүссэн. Үүнийг шийдэхийн тулд сургуулиудын эргэн тойронд боломжтой газруудад нь барилга түрээсэлж, түрээсийн сургуульд оруулсан.</p>
<p>30 мянган хүүхэд гэдэг нь 960 хүүхэдтэй шинэ сургуулиар авч үзвэл 30 шинэ сургуулийн нэмэлт хэрэгцээ шаардлага гарсан. Бодит байдал ийм байна. Ирэх хоёр, гурван жилдээ хүүхдийн тоо 30, 30 мянгаар нэмэгдэж, 2030 оноос тогтворжих дүр зураг гарсан. Эцсийн дүндээ шинээр сургууль барьж байж л энэ асуудал шийдэгдэнэ. Энэ хооронд хотхонуудад нь бага сургууль байгуулаад, ингэхдээ сургуулиуд өөрсдийн салбар сургууль болгоод байгуулж болно. Хувьсах зардлыг нь төрийн өмчит сургуульд өгдгөөс арай өндрөөр өгөөд, урьд нь ажиллаж байсан гавьяат багш нар нь байраа өөрсдөө гаргаад бага сургууль ажиллуулах гэх мэт түр зуурын арга хэмжээг авч байна.</p>
<p><strong>-Энэ жилийн хувьд шинээр хэдэн сургууль, цэцэрлэгийн барилга ашиглалтад орсон бэ? </strong></p>
<p>-Өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад орон даяар нийтдээ 78 сургууль, цэцэрлэг, дотуур байрны барилга ашиглалтад орж байгаа.</p>
<p>&#8211;<strong>Боловсролын салбарын үндсэн асуудал нь багш нарын цалин, хангамж байдаг. Үүнтэй холбоотой багшийн хомсдол үүсдэг. Боловсролын салбарт зарцуулж байгаа төсөв мөнгө эдгээр асуудлын шалтгаан болж байна уу? </strong></p>
<p>-Салбарын үндсэн асуудлууд өмнөх жилтэй харьцуулахад энэ жил нийгэмд өргөнөөр яригдаж байна. Нэгдүгээрт, хүүхэд сурах сургууль байна уу, багшлах багш байна уу, цалин хангамж бага байна гэх мэт асуудал энэ удаагийн төсвөөр өргөн хүрээнд хэлэлцүүлэгдэж байна. Бодит байдлаа ярьж байгаа нь сайшаалтай боловч нөгөө талаар шийдэл гарцыг энэ үеэр ярих болов уу гэсэн хүлээлт байна. Эдгээр асуудал нь зөвхөн Боловсролын яамны ажил биш, Сангийн яам, УИХ-ын түвшинд яригдах зайлшгүй цаг нь болсон байна гэж харж байна.</p>
<p>Өнөөдрийн байдлаар 3000 орчим багшийн дутагдалтай байгаа. Тэтгэвэрт гарч байгаа багш нарын оронд хүн авахгүй гэсэн ойлголт байхгүй. Энэ нь алдаатай мэдээлэл. Харин ч нэмэлтээр багш авах хэрэгцээ байгаа. 1000 хүүхдэд 70 орчим багш, сэтгэл зүйч, эмч гэх мэт орон тоо байх зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Боловсролын салбараас цомхотгол хийнэ гэдэг нь бараг л боломжгүй зүйл. Одоо яригдаад байгаа төрийг цомхон болгох арга хэмжээний хүрээнд судалгаа шинжилгээ хийгээд эцсийн шийдвэр гараагүй байна. Энэ нь Засгийн газрын түвшинд шийдэгдэх байх. Үндсэн асуудал нь багшийн цалин юм. Багш нар 1.485.000 төгрөгөөс цалингаа бодуулж эхэлдэг. Суманд очоод ажиллавал 40 хувь, аймгийн төвд ажиллавал 25 хувийн нэмэгдэл авдаг. 10 жил ажилласан бол 10 хувийн нэмэгдэл, зэргийн нэмэгдэл гэж зөвлөх багш нар 20 хувийн нэмэгдэл, анги дааж байгаа бол 10 хувийн нэмэгдэл гэх мэт 10 орчим нэмэгдэл байдаг. Эдгээр нэмэгдэл нь шинээр ажиллаж байгаа багш нарт очдоггүй. Гэвч боловсролын салбарт олон жил ажиллаж байж өндөр цалинтай болно гэж бодох нь өрөөсгөл ойлголт. 2024 онд системийн хэмжээнд 2.3 орчим их наяд төгрөг цалингийн сангаар дамжиж багш нарын орлого болж очсон. Үүнийг 10 хувиар нэмье гэвэл 230 орчим тэрбум төгрөг, 20 хувиар нэмье гэвэл 460 тэрбум төгрөг хэрэгтэй. Энэ мөнгийг хаанаас олох вэ гэдгийг УИХ-ын түвшинд ярих шаардлагатай. Төсвийн зардлынхаа хэдэн хувийг зарцуулж байна вэ гэдэг том үзүүлэлт байдаг. 2025 онд боловсролын салбарын зардал 14 орчим хувь байсан. 2026 онд мөн энэ хэмжээнд л яригдаж байна. Монгол Улс 2000 онд төсвийн зардлынхаа 20 орчим хувийг боловсролын салбарт зарцуулж байсан бол түүнээс хойших онуудын ерөнхий графикийг харвал буурсан үзүүлэлттэй гарсан. Үүн дээрээ хэлэлцүүлэг хийгээд сууж байна гэдэг нь маш ичгэвтэр асуудал. Монгол Улс боловсролын салбарын асуудлыг хэдэн багшийн асуудал гэж харах биш, энэ салбараа өөд нь татвал Монгол Улсын эдийн засаг өснө, хөгжинө гэсэн шинэ хандлагыг энэ удаагийн төсвийн хэлэлцүүлгээр нэгэнт өргөн хэлэлцүүлэгдсэнийг бүх шатандаа ярилцаж эхлээсэй гэсэн хүсэл байна. Төсөв эдийн засгийн нөхцөл байдлаас болоод бага байж болно. Гэхдээ зарцуулж байгаа мөнгөнийхөө 20 хувийг боловсролдоо зарцуулчихвал Сингапур улстай харьцуулахад ДНБ 30 хүртэлх хувиар өснө гэсэн судалгааг Дэлхийн банкныхан танилцуулаад байгаа.</p>
<p>Ер нь боловсролын салбарын төсөвт зарцуулж байгаа хувь хэмжээг нэмэхгүй бол салбарын асуудал шийдэгдэхгүй. Монгол Улсын “Алсын хараа-2050”-д төсвийн зардлынхаа 20 хувийг, ДНБ-ийхээ 6 хувийг боловсролын салбарт зарцуулж байя гэсэн зорилтууд орсон байдаг. Гэтэл бодит байдал дээр буурсан. 15 хувьд хүргэж чадахгүй байгаа нь боловсролын салбарын багш нарын дутагдал, цалин бага, хөрөнгө оруулалт хийгээд сургуулиудаа тэлж чадахгүй байгаа нь үүнтэй холбоотой. Тухайлбал, 2026 оны нийт төсвийн зардлыг 33 их наяд гэж төсөөлж байна. Хэрвээ 20 хувийг нь боловсролдоо зарцуулна гэдэг шийдвэрийг УИХ дээр гаргах юм бол 6.6 их наяд гэсэн үг. Тэгвэл багш нарын цалинг нэмэх, шинэ сургууль барих асуудлууд шийдэгдэх боломжтой. Энэ жил 20 хувь болж чадахгүй ч 16, дараа жил нь 18, тэрний дараа жил 20 хувь болгоод боловсролын салбарыг нэн тэргүүний салбар болгож авч явъя гэдэг бодлогын шийдвэрийг хэн гаргах вэ гэвэл УИХ гаргана.</p>
<p><strong>-Багш мэргэжлээр суралцах оюутнуудыг тэтгэлэгтэй сургадаг ч бодит байдал дээр Их сургуулиа төгсөөд мэргэжлээрээ ажилладаггүй асуудал гардаг. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?</strong></p>
<p>-Багш мэргэжлээр суралцаж байгаа суралцагчдын сургалтын тэтгэлгийг төрөөс өгдөг бодлого хэрэгжиж байгаа. Цаашид ч хэрэгжих ёстой. Яагаад гэвэл мэргэжилтэн бэлтгэгдээгүй байхад зах зээлээс хүн татна гэсэн ойлголт байхгүй. 2026 оны төсөв дээр Боловсролын яамнаас 7000 орчим багш мэргэжлээр суралцагчдын төлбөрийг төрөөс даах 31.3 тэрбум төгрөгийн төсвийн санал оруулсан байгаа. Энэ нь суурь ажлаа хийж байна гэсэн үг. Хамгийн гол асуудал нь энэ хүмүүс төгсчихөөд боловсролын салбартаа ажиллахгүй байгаа. Яагаад гэвэл цалин бага. Тэглээ гээд тэтгэлгээ зогсоож болохгүй. Их сургуульд элсүүлэхдээ нийслэлд тав, орон нутагт гурван жил мэргэжлээрээ ажиллах ёстой гэх мэт гэрээ, контрактаа сайн хийх хэрэгтэй. Гэхдээ энэ мэт тулгасан, захиргааны аргаар шийдэхээс илүүтэй залуу боловсон хүчнээ цаашид өсөж дэвших тал дээр бодлого хэрэгтэй. Гэвч бодит асуудал нь багш нарын үндсэн цалин. Жишээ нь, шинээр орж ирж байгаа залуу багш нартаа орон сууц авахад нь хөнгөлөлттэй зээлд хамруулах гэх мэт дэмжлэг үзүүлбэл үр дүнтэй болно.</p>
<p><strong>-Эдгээр асуудлыг яриад байгаа гол шалтгаан нь монгол хүүхдүүдийг эрдэм мэдлэг, боловсролтой болгох үүднээс ярьж байгаа. Нөгөө талаар сурлагын амжилтын олон улсын PISA шалгалтын үнэлгээгээр хэд хэдэн дутагдлыг хэлж өгсөн. Үүнтэй уялдуулаад ямар шийдэл яригдсан бэ? </strong></p>
<p>-Тийм ээ. Боловсролын салбарын асуудлыг эцсийн дүндээ монгол хүүхдийг мэдлэг боловсролтой, ур чадвартай болгох үүднээс яриад байгаа. PISA олон улсын шалгалтын үнэлгээгээр бидэнд хэд хэдэн дутагдлыг хэлж өгсөн. Нэгдүгээрт, бага ангийн хүүхдүүд уншаад ойлгохгүй байна, хөдөө орон нутгийн боловсролын ялгаа 2.5 жилийн хоцрогдолтой болсон зэрэг үнэлгээ гарсан.</p>
<p>Одоогоор сурах бичгийн шинэчлэл явагдаж байна. Үүнтэй уялдуулаад бага ангийн хүүхдүүдэд унших бичиг гэдэг хичээлийг буцаад оруулж байгаа. Мөн хөдөө болон нийслэлийн боловсролын ялгаан дээр тэгш хамран суралцуулах талаар цахим технологийг түлхүү ашиглахаар анхаарч байна. Ядаж бүх сургуулиудаа интернэтийн хурдтай болгох, ямар ч сүлжээ орох боломжгүй газрууддаа старлинк төхөөрөмж тарааж байршуулаад интернэттэй болгох гэх мэт PISA үнэлгээгээр гарсан дутагдлуудаа сайжруулахаар ажиллаж байна.</p>
<p><strong>-Энэ жилийн хувьд Ерөнхий боловсролын сургуулиудын суралцагчдын дүрэмт хувцаст өөрчлөлт оруулах талаар мэдээлэл гараад байгаа. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?</strong></p>
<p>-Дүрэмт хувцасны хувьд хуулиараа таван жилд нэг удаа загварыг нь өөрчлөөд явдаг. Өнгөрсөн жил эцэг эхчүүдээс гарсан санаачилгын дагуу поло загварыг нэмэлтээр, сонголтоор оруулж ирэх ажлыг судаллаа. Өнгөрсөн жилийн хугацаанд оёдлын холбоодуудтай хамтарч, энэ жилээс эхлээд поло цамцыг хүүхдүүд өөрсдөө хүсвэл авч өмсөх боломжтой. Одоогийн байдлаар Стандарт хэмжил зүйн төвтэй үйл ажиллагаагаа эцэслэх процесс явагдаж байна. Загвар нь гарсан, албажуулж байна. Есдүгээр сарын 1 гэхэд үйлдвэрүүд бэлэн болгочих байх. Дүрэмт хувцас санал болгож эхлэхэд поло загварын дүрэмт хувцас мөн гарна.</p>
<p><strong>-Сүүлийн үед Боловсролын яамны тэрбумын үнэтэй ширээ сандал гэх асуудал яригдаад байгаа. Энэ талаар ямар мэдээлэл байна вэ?</strong></p>
<p>-Ганцхан сандал ширээ биш, Боловсролын яам болон харьяа байгууллагуудын дижитал шилжилтийн цогц тоног төхөөрөмж болох гадагшаа болон 21 аймгуудтайгаа хурал хийдэг цогц систем, алба хаагчдын компьютер гээд нийтдээ 40 орчим нэр төрлийн 180-аад бүтээгдэхүүнийг авсан гэсэн мэдээлэл байна.</p>
<p>&nbsp;</p>
<p style="text-align: right;"><strong>Г.БАЛГАРМАА</strong></p>
<p>&nbsp;</p>


Хайх