“Мандал даатгал” компанийн ерөнхий за­хи­рал, эдийн засагч
Ө.Ган­зоригтой эдийн засгийн өнөөгийн байд­лын талаар ярилцлаа.

-Долларын ханш өдөр ирэх бүр чангарч
байна. Инфляци өсөх нь бараг л тодорхой бол­чих­лоо. Ер нь инфляци хэчнээн хувиар
өсөх бол, таамаглал байна уу?

-Миний хувьд мини­мум хэмжээгээр ярихад
л 15-16 хувьтай гарах нь ойлгомжтой болчихлоо гэж бодож байна.

-Инфляци өсөх бол­сон гол шалтгаанууд
гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Хэд хэдэн шалтгаан байгаа л даа.
Нэг талаас гадаад худалдааны ба­ланс алдагдалтай байна. Зургаа, долдугаар сарын
байдлаар гэхэд тэрбум 500, 600 сая ам.дол­ла­рын алдагдалтай явж бай­на.  Бас нэг шалтгаан нь маш их төгрөг хэвлэж гаргасан
явдал. Нийт мөн­гөний нийлүүлэлт 30 ху­виар нэмэгдсэн. Мөнгө­ний нийлүүлэлт ихэссэн
нь цаанаа тодорхой шалт­гаантай. Засгийн газар 
тэрбум 500 сая ам. долларын бонд гаргаад төсвийн тэлэх бодлого явуулсан.
Дэд бүтцийн маш том төслүүд хэрэг­жүүлж эхэллээ. Үүнийг шийдэхийн тулд мөнгө­ний
нийлүүлэлтийг нэмж таарсан. Эдийн засагчид бол мөнгө хэвлэж зах зээлд гаргана гэж
ярьдаг. Эдийн засгийн номон дээр “Мөнгөний нийлүү­лэлт өсөхийг инфляци гэнэ”  гээд хэлчихсэн бай­гаа. Дотоодын инфля­циас гадна
импортлогд­сон инфляци гэдэг зүйл долларын ханшны өсөл­төөс болж орж ирдэг. Хэ­рэг­лээнийхээ
70 орчим хувийг гаднаас импор­тол­дог манай улсын хувьд бүр онцгойлж ярих асуу­дал.
Энгийнээр хэлбэл импортолж байгаа ба­раанууд долларын хан­шаар өсөөд орж ирнэ гэсэн
үг.

-Ам.доллар оны эх­нээс хэчнээн
хувиар өсөөд байна?

-13 орчим хувиар өсөөд байна. Тэгэхээр
импортоор орж ирж бай­гаа бараа тэр хэрээр өссөн гэсэн үг. Долларын ханш цаашаа
өсөөд 1600 төгрөг болвол бид худал­даж авдаг бараагаа 13 биш, бүр 16 хувийн өсөлт­тэй
үнээр авна гэж ойл­гож болно.

-Эдийн засгийн байдал хэцүүхэн
болчихлоо, УИХ-ын ээлжит бус чуулган зарлах хэ­рэг­тэй гэсэн мессэж явж байгаа.
Одоогийн үүсээд буй байдал ээлжит бус чуулган зарлахаар байдалд хүрсэн үү?

-Өнөөдөр хуралдаж асуудлаа ярихгүй
бол болохгүй нөхцөл үүс­сэн. Түрүү намар хямарчих байсан эдийн засгийг өнөөдөр хүртэл
торгоосон зүйл бол гадаадын хөрөнгө оруулагчдын худалдаж авсан бондын мөнгө шүү
дээ. УИХ-ын чуулган аравдугаар сар гаргаад хуралдана гэж хүлээж болохгүй. Хэрэв
ямар нэг компани дампуур­лаа гэхэд  захирал
нь “Би  амарчих­сан” гээд ирэхгүй суугаад
байхгүй шүү дээ. Эдийн засаг жилийн өмнө л хэцүү­хэн болчихсон байсан. Засгийн газар
бонд гаргаж байж л байдал нааштайгаар эргэсэн. Хятадын эдийн засаг наашилсан учраас
нүүрсний экспорт сэргэнэ гэсэн хүлээлт үүссэн нь бас нөлөөлсөн.

-Гэхдээ дан ганц бондоор эдийн
засаг өснө гэдэг өрөөсгөл ойлголт байх. Ер нь эдийн засаг сэргэхэд нөлөөлдөг гол
хүчин зүйлүүд нь юу байдаг вэ?

-Хэд хэдэн  хүчин зүйл байдаг. Үндсэн хүчин зүйл бол эрүүл
өрсөлдөх чадвартай зах зээл өөрөө босч  ирэх.  Хааяа зах зээл хямардаг л даа. Түүнийг нь бид
эдийн засгийн хямрал гэж нэрлэдэг. Ингэж хааяа хямрах үед нь төр оролцоод төсвийн
тэлэх бод­логоор эдийн засгийг дэмждэг. Эмнэлэг, сургууль, зам барьж, компаниудад
бага хүүтэй зээл өгөх зэргээр бодлого явуулдаг. Мэдээж энэ бодлого түр зуурын шинж
чанартай байдаг учраас үүрд үргэлж­лүүлээд байж болдоггүй.  Цааш нь үргэлжүүлээд байвал  Монголын өр талийгаад алга болно. Төр хамгийн
муу менежер учраас төрийн зарцуулж байгаа мөнгийг дагаад авлига зэрэг буруу зарцуулалтууд
бас явж байдаг.  Тиймээс төрийн оролцоо үүлэн
чөлөөний  нар шиг орж ирээд гарах ёстой.

-Засгийн газрын  1,5 тэрбум ам.долларын зарцуулалтыг ха­ра­хад
төр эдийн засгийг дэмжих үүргээ гүйцэтгэ­жээ. Тэгээд ч сэргэхгүй байна гэхээр…?

-Уг нь бол жамаараа яваа эрүүл эдийн
засгийн хувьд сэргэх болол­цоотой байсан. Гэвч өнөөдөр эдийн засаг сэргэсэнгүй.

-Гол шалтгаан нь юу вэ?

-Нүүрсний экспорт сэргэсэнгүй. Төмрийн
хүдэр гэж гараад байгаа юм алга байна. Нефтэн дээр том нээлт хийгдсэнгүй. Алтны
олбор­лолт өссөн дүн алга. Зэс хэвэндээ л байна. Гэтэл импорт нөгөө талд тасралтгүй
нэмэгдээд байна шүү дээ. Гадаад худалдааны алдагдал  хэмжээгээ алдаад байна. Монголд доллар  орж   ирэх
биш, гарах явц л өрнөөд байна. Төсөв тэлэхийг эдийн засаг өсөх нь, мундаг болох
нь гэж бодож болохгүй л дээ.  Тэлэх явцдаа
суурь зах зээлээ сэргэх эсэхийг байнга ажиглаад байх ёстой байсан юм.

-Нүүрсний зах зээл Чал­когийн гэрээний
асуудлаас хойш өөдтэй сэргэсэнгүй. Одоогоор жаахан ч гэсэн сэргэх төлөв алга уу?

-Яг хэвэндээ байгаа.

-Хятадын эдийн засаг сайнгүй байна
уу?

-Экспортын орлогын хувьд ямар байгаа
талаар манай байгууллага судалгаа хийж байна. Яг эцсийн дүн, тоо гараагүй байна.
Хятадын эдийн засгийн хувьд өсч байгаа. Бид хоёр л  замаар мөнгө олдог байсан. Нэгдүгээрт нь  экспортоос мөнгө олдог байлаа. Одоо тэр мөнгөний
урсгал маань эрс багас­лаа. Хоёрдугаарт гадаадаас хө­рөн­гө оруулагчид  мөнгөө барьж орж ирдэг байсан. Тэр алга бол­чихоод
байна.

-Хятадын эдийн засаг өсч байгаа
хэрнээ яагаад манайхаас нүүрс авахгүй байгаа юм бол?

-Үнэнийг хэлэхэд авахгүй байна. Тэгэхээр
одоо нэг л зам бий.  Манай төрийн тэргүүнүүд
Хятадад  очиж тэдэнтэй тохироо хийх ёстой.
Монгол Улс нүүрс зардаг, Хятад Улс худалдаж авдаг. Худалдан авагч нь гомдсон байж
магадгүй юм. Манайхан хятадын хөрөнгө оруулалтад таатай ханддаггүй. Уг нь бол дипломат
ёсоор ямар ч улстай харилцан хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Ингэж байж улс хөгждөг.
Хятад коммунист улс. Монголоос Хятадын төрийн ком­па­ниуд л нүүрс худалдаж авдаг.
Тэгэхээр тэр түв­шинд нь тохи­ро­хоос өөр ямар ч арга байхгүй. Үүнийг л чөлөөт зах
зээлийг дэм­жих төрийн дэмжлэг гээд байгаа юм. Түүнээс биш гадаа­дын хөрөнгө оруулагчдыг
үргээх, Хятадуудыг үргээх тал дээр төр засаг их сайн ажиллачихаад зах зээл эргээд
босох болохоор чөлөөт зах зээл өөрөө босно ш дээ, төр огт орол­цож болохгүй гэж
бо­лох­гүй л дээ. Хүний босгож ирсэн юмыг нурааж сүйтгэх болохоороо төр маш сайн
ажилладаг. Тат­варын албаа явуул­на. Янз бүрийн бодлого журам, хууль гаргана. Уг
нь чөлөөт зах зээл дэх төрийн орол­цоо гэдэг зохицуу­лалт дарамт биш, дэмжлэг юм.

-Тэгэхээр таны бодлоор Хятадтай
дээд хэмжээнд уулзах ёстой гэх  гээд  байна уу?

-Төрийн дээд хэмжээний уулзалтыг Хятадтай
хийх ёстой. Манайхаас нүүрс худалдан авах тухай асуудлыг ярилцахаас өөр аргагүй
байдал үүссэн. Бид тэднээс их юм худалдаж авдаг. Тэрийгээ ярьдаг ч юм уу, ямар ч
байсан ингэж байж л нүүрсний салбараа сэргээ­мээр байна. Тэгэхгүй бол нүүрсний  зах зээл мөд сэргэх янзгүй тал руугаа эргэчихлээ.

-Гадаадын хөрөнгө оруулаг­чид Монголын
эрсдлийг юу гэж харж байгаа бол?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголын
улс төрийн эрсдлийг өндөр байна гэж үзэж байгаа. Энэ асуудал ардчилсан улс  гэдэгтээ 
ч юм уу, эсвэл хөгжил дорой гэдэг үүднээс үүдсэн хэрэг биш л дээ. Жишээ нь,
Казахстан Ерөнхийлөг­чийн засаглалтай. Ерөнхийлөгч нь  Үндсэн хуулиндаа өөрийгөө дар­хал­чихсан. Бараг
ардчилсан гэж хэлэхэд хэцүү ч юм шиг улс.  
Гэтэл тэнд төрөөс гаргасан хууль  журам
бодлогыг урт хугацаанд мөрдөөд явж чаддаг. Монголд болохоор ардчиллын сул талыг
ашиглаад байна. Ардчиллын сул тал бол хүмүүст богино хугацаатай амлалт өгдөг нь.
Уг нь Монголын ард түмэнд эдийн засаг урт хугацаанд тогтвортой хөгжих нь чухал.
Түүнээс биш өнөөдөөр халамжаар өгч байгаа цөөхөн хэдэн төгрөг тийм ч чухал биш.

-Гадаадын хөрөнгө оруу­лал­тад
хандах сөрөг хандлага сүүл­дээ ийм  байдалд
хүргэчихэв үү дээ гэж бодох хүмүүс олон байна. Таны хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой
явдаг вэ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулаг­чийг хамгийн
энгийнээр хэлбэл мөнгөө Монголд авчирч байгаа 
л хүн. Монголд гадаадын хөрөнгө оруулагчид л доллар авчирч бай­сан. Нээлттэй,
чөлөөт зах зээл, гадаад хөрөнгө оруулалт, зөв бүх юмыг дэмждэг байхыг л ардчилал
гээд байгаа юм. Гэтэл сүүлийн жилүү­дэд улстөрд сонгогдохын тулд л дайсныг зохиомлоор
бий болгож, компанийн захирал, хэн нэг гадаа­дын хөрөнгө оруулагчтай тэмцэх гэж
байгаа баатар мэт өөрийгөө харагдуулах гэж ярьж явсаар бай­гаад Монгол өнөөдөр хорт
хавдрын нас баралтаар дэлхийд тэргүүлж, дэлхийн хамгийн стресстэй ард түмнээр тодорч
байна. Уг нь жам зүйгээрээ бол сайжраад явах учир­тай. Тэгж сайжрах нөхцөлийг эдийн
засаг, зах зээл хангах ёстой юм. Түүнийг нь төр засаг дэмжиж орол­цох хэрэгтэй.
Чөлөөт зах зээлийг дэм­жих хамгийн том гарц нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих.
Улс­төрчид дипломат соёлд суралцаж, үг хэлээ цэнэх учиртай. Бидний ярьж байгааг
дэлхий сонсч байгаа. Өнөөдөр хэн нэг улстөрч нэг юм хэлэхэд л гадны хөрөнгө оруулаг­чид
маргааш нь сонсчихож байна. Тэд 2011 оноос хойш дандаа сөрөг мэдээлэл авсан. Дахиад
хэлэхэд гадаадын хөрөнгө оруулалт буураагүй бол долларын ханш өсөхгүй байсан.  

-Гадаадын хөрөнгө оруулаг­чид болон
эдийн засагт оролцох төрийн оролцоог бүр шинээр харах нөхцөл үүсчихсэн юм биш үү?

-Тийм ээ, санал нийлж байна. Чөлөөт
зах зээлийн эдийн засгийн төрийн оролцоо гэж юу болох, гадаадын хөрөнгө оруулагч
гэж хэн бэ гэдгийг шинээр томъёолж ойлгох цаг нь болсон гэж бодож байна.

-Ам.долларын ханш цаашилж өслөө
гэхэд хэд хүрэх эрсдэл байна?

-Ойрын хугацаанд 1600 хүрэх эрсдэл
байна. Хүмүүс хадгалам­жаа хувиргаад эхэлбэл яах вэ гэдэг том асуудал бас бий.  

-Монголын түүхэнд доллар дээд тал
нь хэд болж өсөж байсан бэ, 1800 гэдэг билүү?

-Албан бусаар бол 1800 гэж ярьдаг.
Яг Монгол банкны албан ханшаар 1670 билүү тиймэрхүү тоо сонсогддог. Гэхдээ Монгол
банкны албан ханш бол зарласан ханш шүү дээ. Зах зээл дээр байгаа ханш нь бол
1800 гэж ярьдаг юм.

-Монгол банкнаас интервенц хийх
ч юм уу өөр ямар нэг арга байгаа болов уу?

-Монгол банк гэж асуудлыг салгах боломжгүй.
Асуудлын буруутан нь Монгол банк биш. Буруутан нь Монголын төр. Гэхдээ төр гэхээр
яг  одоогийн засгийн эрх барьж байгаа хүмүүс
гэж буруу ойлгож болохгүй. Сая хорь гаруй жил буруу ойлгосон ойлголтоо залруулах
хэрэгтэй гэж  ярьсан шүү дээ. Үе үеийн Засгийн
газрууд чөлөөт зах зээл дэх төрийн оролцоог буруугаар ойлгодог, чөлөөт зах зээлийг
хөгжих гэхэд нь хааж боодог, дарамтлахаа төрийн оролцоо гэж ойлгодогоос болсон.
Би улстөрч хүн биш л дээ. Цэвэр эдийн засаг талаас ярихад ийм байна.

-Тэгэхээр долларын ханшийг яаж
барих вэ?

-Засгийн газар бонд гаргах ёстой.
Тэгээд тэр мөнгөөр нь Мон­гол банк интервенц хийх хэрэгтэй. Ингэж байж л долларын
ханшийг барина.

-Хөрөнгө оруулалтын орчин муу байгаа
болохоор дэлхийн хөрөнгийн зах зээлийн орчноос бондоор мөнгө босгож чадах уу?

-Дэлхийн хөрөнгө оруулагчдын хандлагыг
эерэг болтол, хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжиртал гэж хүлээх цаг алга л даа. Ноднингийн
өдийд байдал бишдсэнийг мэдээд баталъя гэж санаачилсан хөрөнгө оруулалтыг дэмжих
хуулиа хүртэл бат­лаагүй байгаа шүү дээ. Тэгэхээр Хятад, Оростой ч юм уу аль нэг
улсын Засгийн газартай тохироо хийж бонд гаргаж болно. Түүнээс биш олон улсын чөлөөт
зах зээл дээрээс мөнгө босгох боломж байх­гүй. Манай бондын хүү долоон хувь болсон.
Найман хувиар бонд гаргаж байж хүн авна. Гэтэл найман хувийн хүүтэй бонд гэж юу
байхав. Засгийн газар хооронд ч юм уу, Олон улсын валютын сан энэ тэр гээд мундаг
аврагчдад хандах л зам үлдсэн. Тэдэнтэй тохиролцож мөнгө гуйхаас өөр арга байхгүй. 

-Сүүлийн үед эдийн засагт  өрнөөд байгаа нэг том сэдэв  бол Оюу толгой. Эдийн засаг талаас нь харвал Оюу
толгой дээр бид яах ёстой юм бол?

-Оюу толгой гэж байнга ярихаа болимоор
байна. Энэ чинь нэг л төсөл. Ганц­хан уурхайн асуудлыг Монгол Улсын Засгийн газар
үе дамжуу­лаад найм, есөн жил ярьж болохгүй. Нэг шийдээд жижиг агент­­лаг юм уу
“Эрдэнэс Оюу­толгой”-д нь даатгаад л орхих хэрэгтэй байгаа юм. Өнөө­дөр Мон­голын
ард түмэнд ярих асуудал их байна. Хөрөнгийн захаа яаж хөг­жүү­лэхээс эхлээд, шинэ
уурхайнуу­даа хаана хаана барих гээд би­дэнд ярих асуудал зөндөө бий. Оюу толгой
дээр зардал хэтэрсэн гэж байна. Анхнаасаа хувь авснаас л үүдсэн хэрэг. Хувь аваагүй
бол зардлаа хэтрүүлсэн хүн өөрөө хохирлоо хүлээх зах зээлийн хууль бий. Үндсэн хуульд
газрын доорх баялаг Монголын төрийн, ард түмний өмч гэсэн байгаа. Гэтэл өөрийн өмчөө
бус­даас худалдаад авчихсан. Дэлхийн эдийн засгийн түүхэнд байхааргүй зүйл болсон.
Анхнаасаа хувь худалдаж авах буруу байсан юм. “Рио” ард түмний өмчийг ашиглаж байгаа.
Ашигт малтмалын хуулиар ашиглалтын лиценз аваад ажил­лаж байгаа компани. Тухайн
хүний өмч болоо­гүй. Зүгээр л ашиглал­тын лиценз эзэмшиж байгаа ком­паниасаа буцааж
хувь худалдаж авсан. Уг нь бол татвар, хураам­жаа­раа ший­дээд явж  болох асуудал байсан юм.

-Засгийн газар  эзэмшиж байгаа хувиа буцаавал дээр гэж хэлэх гээд
байна уу?

-Боломжтой бол энэ хувиа буцаагаад
татвараа нэмчихмээр байгаа юм. Тэгээд лаагаа иднэ үү,  луувангаа иднэ үү, гадаад ажилч­дын цалиндаа хэчнээн
доллар өгнө үү тэдний л асуудал гээд орхичихмоор санагддаг. Бүх сайд дарга нар нь
оюунаа чилээх ямар ч хэрэг байхгүй. Оюу толгой төс­лөөс гадна Монголын эдийн засагт
шийдэх олон асуудал байна. Мон­голын олон улсад өрсөлд­дөг корпорациудыг дэмждэг
хуу­лийг гаргамаар байна. Хөрөнгө оруу­лал­тыг дэмжих хууль хэрэгтэй байна. Хөрөнгийн
зах зээлээ хөг­жүүлмээр байна. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

С.АРИУНЖАРГАЛ