Монголчууд бид энэ долоо хоногийн баасан гаригт ес дэх удаагийнхаа ардчилсан сонгуулийг өгнө. Иргэд, сонгогчдынхоо итгэлийг хүлээсэн 126 хүн парламентын гишүүн болж, ирэх дөрвөн жилд улс орныхоо асуудлыг шийдвэрлэнэ. Гэхдээ тэд бол ард түмний төлөөлөл, цалинтай ажилд орсон хүмүүс гэдгийг сонгогчид сайтар ойлгох хэрэгтэй. Нэг үгээр бол ард түмэн энэ 126 хүнд дөрвөн жилийн хугацаатайгаар ажил өгч байгаа ажил олгогчид юм. Харамсалтай нь, сонгогдсон гишүүд нь ч тэр, сонгосон бид ч тэр энэ зарчмыг ойлгохгүй. Ойлгосон ч төдийлөн ойшоохгүй явсаар өдийг хүрсэн гэхэд хилсдэхгүй. Тийм ч болохоор сүүлийн жилүүдэд “Улс төр надад хамаагүй” гэсэн үзэл дэлгэрсэн. Гэхдээ энэхүү үзлийг зориудаар дэвэргэж, залуучуудыг улс төрд идэвхгүй байлгаж, бохир заваан гэсэн ойлголтыг бий болгох тархи угаалт явж ирсэн гэвэл илүү зохилтой. Үе үеийн эрх баригчид эрх мэдлээ хамгаалахын тулд хийж ирсэн энэ буруу суртал ухуулгын уршгаар сонгогчдын идэвх, ирц огцом буурсан гэж болно. Анхны буюу 1992 оны УИХ-ын сонгуульд монголчууд 95.6 хувийн ирцтэй оролцож байсан бол түүнээс хойш буурсаар 2012 оны сонгуульд хамгийн бага буюу нийт сонгогчдын 67.28 хувь нь л санал өгч байсан түүхтэй. Харин үүнээс хойш цахим орчинд залуучуудыг идэвхтэй оролцохыг уриалж, тэдний санал улс орны ирээдүйд, хөгжил дэвшилд ямар чухал болохыг уриалснаар бага зэрэг дээшилж, өнгөрсөн сонгуульд 73.6 хувийн ирцтэй оролцсон байдаг. Мэдээж энэ хувийг дотор нь насны ангиллаар гаргаад харахаар настайчуудын оролцоо хэвэндээ байдаг бол залуучуудын оролцоо бусдаасаа бага байгаа нь хэвээрээ л байна. Мөн эмэгтэйчүүдийн оролцоо ч тийм өндөр биш явсаар ирсэн.

Энэ удаагийн сонгууль шинэ тогтолцоогоор буюу томсгон бүсчилсэн тойргоор болон жагсаалт гэсэн холимог системээр явагдана. Мөн нэг хүйсийн оролцоог 30 хувиас багагүй байхаар тогтоож өгсөн. Хэдийгээр хуульд ингэж тусгасан ч бодит амьдрал дээр бол энэ нь эмэгтэйчүүдийн оролцоог л дээшлүүлэх, нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн заалт.

Манай улсын хүн амын 60 орчим хувь нь эмэгтэйчүүд гэсэн судалгаа бий. Тэгвэл шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд ердөө 17 хувийг эзэлдэг байна. Тийм ч болохоор энэ сонгуульд эмэгтэй нэр дэвшигчдийг түлхүү дэмжих шаардлага байна гэж судлаачид үзэж буй юм. Ингэснээр шийдвэр гаргах түвшинд хүйсийн харилцаа ойролцоо болно. Үүний үр дүнгээр үргэлж дарааллын хойно орхигддог эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийн асуудалд тодорхой шийдлүүд гарах болно.

Ер нь энэ удаагийн парламент хамгийн олон эмэгтэй гишүүнтэй байсан бөгөөд үүний ачаар тодорхой хуулийн төслүүд батлагдаж, зарим хулгай луйвар ил болсон гэж улс төрийн хүрээнийхэн үздэг юм билээ. Үнэн байж мэднэ. Дээрээс нь эрчүүдийн олж хардаггүй нарийн зүйлс, нийгмийн эмзэг асуудлуудыг эмэгтэйчүүд илүү соргогоор анзаарч, хуулийн төсөлд тусгуулдаг нь анзаарагддаг. Муу, сайнаар хэлүүлсэн ч цахим орчин дахь гадуурхал, хүүхдийн хүчирхийлэл дээр эмэгтэйчүүд л түлхүү дуугардаг. Гэсэн хэдий ч парламент дахь эмэгтэйчүүдийн дуу хоолой тийм ч хүчтэй байж чадахгүй л байна. Дэлхийн эдийн засгийн форумаас гаргасан жендерийн тэгш байдлын тайланд манай улс 2022 оны байдлаар 146 орноос 70 дугаарт эрэмбэлэгдсэн байдаг.

Гэхдээ улс төрийн эрх мэдэл, оролцооны түвшингээрээ 2006 оноос 12 байраар ухарсан байгаа юм. Хэдийгээр яг л тэг дундуур нь орж байгаа ч нөгөө талаараа эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгааг энэхүү тайлан харуулж байна. Тиймээс энэ сонгуулиар бид сонголтоо солонгоруулж, эмэгтэйчүүдийг дэмжих нь зүйтэй. Дээрээс нь эмэгтэйчүүд эмэгтэй нэр дэвшигчдээ илүү дэмжих хөдөлгөөнийг ч цахим орчинд өрнүүлж, уриалан дуудаж болно. Хэдий болтол эмэгтэйчүүд биенийгээ элдвээр муулж, сайн муугаараа дуудалцаж суух юм.

Манай улсын парламентын түүхээс авч үзвэл 1996 онд найм, 2000 онд есөн эмэгтэй гишүүн сонгогдож байсан бол 2004 онд тав, 2008 онд бүр гурав болж буурсан байна. Харин 2012 оны сонгуулиар 11, 2016 онд 13, 2020 онд мөн 13 эмэгтэйг сонгогчид УИХ-ын гишүүн болгож байжээ. Өмнөх найман сонгуульд давхардсан тоогоор нийт 608 хүн гишүүн болсноос 65 нь л эмэгтэй байгаа юм. Нам, эвслүүд энэ жилийн сонгуульд нийт 1336 хүнийг сойсон. Тэгвэл үүний 39 хувь, жагсаалтын 50 хувь нь эмэгтэй байна. Харин тойрогт нэр дэвшигчдийн 35 хувь нь л эмэгтэй байгаа юм. Ер нь эмэгтэйчүүдийг тэр бүр шийдвэр гаргах түвшинд гаргаад байдаггүй нь манайхны соёл, уламжлалтай ч холбоотой байж мэднэ. Учир нь монголчууд эртнээсээ эмэгтэйчүүдийг улс төрөөс хол ангид байлгаж ирсэн байдаг. Дээрээс нь энэ цаг үед эмэгтэй хүн улс төрд хүч үзэхийн тулд эрэгтэйчүүдээс харьцангуй их золиос гаргах хэрэгтэй болдог. Мөн тэдний эсрэг хар пиар маш хүчтэй явдаг. Гэвч цаг үе өөрчлөгдөж, эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүсийн хооронд ямар ч ялгаа байхгүй гэсэн үзэл дэлхий нийтэд дэлгэрч байна.

Эрх баригчдын зүгээс энэ удаагийн сонгуульд багаар нь сонгохыг уриалж байгаа бол эсрэг нам, эвслүүд нь харин багаар нь солихыг иргэд, сонгогчдод уриалж байгаа. Гэвч энэ нь бодит байдал дээр “Гуя дагаж хүзүү” гэдэг шиг зүйл болдгийг бид өмнөх сонгуулиудын жишээгээр харж болно. Багт чирэгдээд гишүүн болчихсон “хүзүүнүүд” чуулганы хуралдаандаа суухгүй, гол ажил болох хуулийн төсөл санаачлахгүй байсаар бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгадаг. Тийм болохоор энэ удаад ч гэсэн багаар нь сонговол ийм нөхөд орж ирэх нь гарцаагүй. Тийм болохоор л сонголтоо солонгоруулж, эмэгтэй нэр дэвшигчдийг түлхүү дэмжих ёстойг хэлээд байгаа хэрэг.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ