Бусдыг ойлгох түлхүүр бол унших. Уншихгүй бол хөгжихгүй. Бидний хүүхэд ахуйд ээж аав, багш нар “Ном унш” л гэж сургадаг байлаа. Одоо эцэг эхчүүд барагтай л бол тэгж хэлэхгүй байна. Ном уншихын ач тус их л дээ.

Тархи гэдэг ухаан, булчин шөрмөс, хоол боловсруулах зэрэг хүний биеийн бүх эрхтэн системтэй холбоотой дохио санамжуудыг байнга түгээж байдаг. Энэ үйлдэл нь удаашраад ирэхээр бие махбодын үйл ажиллагаа суларч, хөгшрөлт хурдацтай явагддаг гэсэн судалгаа бий. Өндөр хөгжилтэй орны хүмүүс жар, дал хүрч тэтгэвэрт гардаг. Тэд ухаан санааны хөгшрөл, доройтолд орохгүйн тулд эмчид үзүүлэхээр явахаас илүүтэй ном уншиж, түүнийхээ тухай харилцан ярилцаж, маргах сайн дурын бүлгэм, дугуйланд хүртэл хамрагдах нь түгээмэл болжээ.

Монголчууд бид уншиж байна уу гэвэл уншиж байна аа. Сүүлийн жилүүдэд ялангуяа өсвөр насныхан номын худалдааны дэлгүүрээр үйлчлүүлэх нь эрс нэмэгдэж, номын санд цагийг түлхүү өнгөрөөх хандлага ажиглагддаг болсон нь сайшаалтай. Тэд юуг онцолж, шимтэн уншиж байна вэ гээд сонирхоод үзвэл, дийлэнх нь гадаадын зохиол буюу орчуулгын ном л сонгож байна.

Яагаад бидний ирээдүй болсон хүүхэд, залуус аялгуу сайхан монгол хэл дээрээ зохиогдсон зохиол бүтээлүүдийг онцлон “шүүрч” авахгүй байна вэ. Яагаад номын худалдааны төвүүдийн лангуунуудад монгол зохиолчдын бус, гадаадын туурвигчдын чанартай, чанаргүй орчуулгын номууд хөглөрч, байнга “бестселлер”-ээр шалгарсаар байна вэ.

Гадны орнууд номын худалдааны дэлгүүрийн лангуугаа үндэсний онцлог хэв шинж, уламжлал бүрэн шингэсэн өөрийн зохиолчдын бүтээл туурвилаар дүүргэж, харин хүнд харагдах төдий тусгай зайд гадаадын зохиолчдын ном бүтээлийг өрсөн байдаг. Монголд энэ асуудалд салбар яам бодлогоор анхаардаггүй, цаашлаад номын худалдаа эрхлэгчид ч дорвитой ажил хийхгүй байгаа нь тод харагддаг.

Арванхоёрдугаар сарын турш “Интерном”-ын ТОП 100 бүтээлийн эхний арван байрыг Жеймс Р.Дортигийн “Шилдэг мухлаг”, Миэко Кавакамагийн “Heaven”, Кавагүчи Тошиказугийн “Кофе хөрөхөөс өмнө” зэрэг гадаадын орчуулгын ном эзэлжээ. Монголоос Ч.Ганжавлангийн “Хол биш”, Ч.Галсангийн “Хөх тэнгэр сонсож бай” гэсэн хоёрхон зохиол л дээхнүүр орсон байх жишээтэй. Ер нь бол бүтэн жил болоход монгол зохиолчдоос Л.Түдэв гуайн “Оройгүй сүм”, Тодко Самсоны адал явдалт зохиол, Б.Шүүдэрцэцэгийн түүхэн роман хэвлэгдсэн сардаа, Г.Аюурзана ном гаргавал гэх мэтхэн л бестселлерээр шалгардаг.

Монголд монгол ном бестселлер болдоггүй шалтгаан олон талтайг судлаачид өгүүлж байна. Тухайлбал, тэд зах зээл, уншигчдын сонирхол, номын үйлдвэрлэл зэрэг олон хүчин зүйлийг төдийлөн ойшоодоггүй ажээ.

Өнөөдөр монгол уншигчдын ихэнх нь орчин үеийн гадаад зохиолчдын бүтээл, номыг илүү сонирхдог. Үүний зэрэгцээ интернэт болон цахим хэрэгслүүдийн хөгжлөөр уншигчдын сонирхол дэлхий даяар алдартай зохиолчдын ном руу чиглэж байгаа нь монгол зохиолчдын бүтээлүүдийн худалдаанд нөлөөлөх болжээ. Монгол номын хувьд маркетинг, сурталчилгаа харьцангуй сул. Гадаадын томоохон хэвлэлийн компаниуд өөрсдийн бүтээлүүдээ сурталчлах, зар сурталчилгаа хийхэд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийдэг бол монгол зохиолчид үүнд бараг анхаардаггүй.

Гадаадын номын үнэ зарим үед монгол номоос хямд байх тохиолдол бий. Мөн гадаад номын орчуулга, олон хэл дээрх хувилбарын сонголт зэрэг нь уншигчдыг татаж, монгол номын өрсөлдөх чадварыг бууруулдаг байна. Монгол ном ихэвчлэн уран зохиол, түүх, соёл гэх мэт чиглэлд төвлөрч байгаа ажээ. Харин олон уншигчийн сонирхолд нийцэх, амьдралд хэрэгтэй жишээлбэл, өөрийгөө хөгжүүлэх, практик мэдлэг олгох гэх мэт зүйлсийг агуулсан монгол ном худалдаанд бараг алга аа. Бид чинь өвөрмөц уламжлал, өвөрмөц ахуйтай улс шүү дээ.

Монголын номын зах зээл, уншигчдын тоо, худалдааны салбарын хүчин чадал ч хязгаарлагдмал байдаг нь монгол номын өрсөлдөх чадварт саад болдог байна. Дээрээс нь номын худалдаа монгол зохиолчдынхоо бүтээлд маш сэтгэлгүй хандаж байгаа нь харагддаг. Зүгээр л овоолоод хаячихсан байх нь элбэг. Хэвлэх үйлдвэрүүд ч шинэ залуу зохиолчдын номыг ингэж хэвлэбэл хүн анхаардаг гэх мэтийн зөвлөгөөг өгч байгууштай. Нимгэн ном хэвлүүлбэл тэгээд л хэн ч уншихгүй ном гарч байгаа нь тэр болдог. Яагаад гэвэл шилэн дээрээ нэр нь байхгүй номыг хүн олж хардаггүй, тоодоггүй гэх жишээний жижиг асуудлууд их нөлөөлдөг.

Аливаа ном зохиол бичнэ гэдэг сэтгэлийн хөөрлөөр, хүний хүсэл, сонирхлоор хийж орхидог зүйл биш. Байгалиас заяагдсан энэхүү өгөгдлийг зарим нь бизнес болгон хувиргадаг. Хэн дуртай нь ном бичиж, орчуулж, түүнийгээ “бестселлер” хэмээн сурталчилж, ашиг горилдог. Нөгөөтэйгүүр, ном зохиолыг унших гэж биш, үзвэр төдий байдлаар цуглуулах хүмүүсийн сонирхолд нийцүүлж, ном орчуулан хэвлүүлж, түүнийгээ худалдаалан борлуулж байна. Энэ хэрээр чанаргүй бүтээл улам бүр олширсоор байгаа юм.

Улс орон бүрт өөрийн гэсэн онцлог мөн чанар бий. Үүнийг илэрхийлж буй гол цөм нь эх хэл бичиг, урлаг, утга зохиолын талаарх ойлголт юм. Харамсалтай нь, бид эх хэлний ойлголтын цаана үндэстний сэтгэлгээний нарийн бүтэц, зүй тогтол гэж зүйл бийг анхаарахгүй байна.

Монгол Улс 2024 онд PISA буюу сурлагын амжилтын олон улсын үнэлгээгээр сүүл мушгиж, тодорхой чадваруудын хувьд Азийн дунджаас 1.2-2.5 жилийн хоцрогдолтой хэмээх дүн авсан. Үүнээс хамгийн гүйцэтгэл султай нь унших чадварын үнэлгээ байв. Тодруулбал, 15 настай сурагчдын 64 орчим хувь нь унших чадвар эзэмшээгүй буюу гурван сурагч тутмын хоёр нь эх хэлээрээ уншсан зүйлээ ойлгож, эргэцүүлэх, бусдад өөрийгөө илэрхийлэх болон бичгийн чадвар сул гэж гарсан. Монгол сурагчдын ердөө 30 гаруй хувь нь л унших чадварын суурь түвшинг хангаж буй нь тун чамлууштай үзүүлэлт юм. Аль ч хэлний үндэс 60 мянган үгээс хэтэрдэггүй гэдэг. Түүнээс ердөө 5000 үг хүмүүсийн харилцаанд хэрэглэгддэг гэвэл цаана нь 55 мянган үг идэвхгүй хэрэглээнд байна гэсэн үг. Гэхдээ ном уншихын хэрээр тэдгээр үг идэвхжиж, хүмүүс яриандаа түлхүү ашиглана. Үгийн баялаг сайтай хүн илүү сайн ярих чадвартай болох нь дамжиггүй юм.

Иймд монгол зохиолч, бүтээлчид эх хэлний өвөрмөц онцлогийг шингээсэн, монголчууд шимтэн унших зохиол бүтээл олноор туурвиж, гадаад номын бестселлер, монгол номын бестселлер гэж тусад нь гаргаж байх, дунд сургуулийн хичээлийн программд заавал унших монгол номуудыг тусгаж өгдөг болох хэрэгтэй байна. Монгол зохиолчдын бүтээл ХХ зуунд маш сайжирсан. Тэдний бүтээл номуудыг зориудаар уншуулж судлуулах хэрэгтэй санагддаг. Яах вэ үзэл суртлын юмнууд байдаг, тэдгээрийг нь засаж сайжруулаад ч юм уу хасаж танаад уран үгийн мастеруудын бүтээлийг уншуулж байх нь зөв юм. Бас шинэ залуу зохиолчид алдар цуутай зохиолчдын бүтээлүүд өдөр тутам л гарч байдаг, тэднийг алдаршуулж, ном зохиолыг нь борлуулах тал дээр анхаарал хандуулдаг баймаар байна.

Д.ЭРДЭНЭТУЯА