Санхүүч Г.Батжаргалтай ярилцлаа

---

-Нийгмийн даатгалын шимтгэл (НДШ), татварын дарамтад монголчууд үнэндээ туйлдаж байна. Иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд дарамт болж буй НДШ-ийн хувь хэмжээ хэтэрхий өндөр байгаад мэргэжлийн хүний хувьд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-НДШ-ийг иргэн, аж ахуйн нэгж хийж байгаа ажил, авч буй цалин хөлснөөсөө хамаараад нийлээд 24-26 хувь төлж байгаа. Үүнийг задалбал, иргэн 11.5 хувь, ажил олгогч 12.5-14.5 хувийг төлдөг. Ажилтанд ХХОАТ, ЭМД, НДШ дээр банкинд зээлтэй бол зээлийн хүү нэмэгдээд бодит орлогынх нь зардлын цөм нь болчихож байгаа юм. Компани дээр ялангуяа жижиг, дунд бизнесийнхэнд НДШ маш хүнд дарамт болдог. Ажилтан авахад нэлээд асуудал болно. Байгууллагууд ажилтнаа тогтоохын тулд цалингаа нэмэх, нийгмийн асуудлыг нь шийдэх гэхээр НДШ тушаа болж байгаа. Жишээлбэл, сар болгон авч байгаа тогтмол цалин, урамшуулал, орон сууцны дэмжлэг зэрэг ажилтанд хандсан бүх зүйлээс нь хамруулаад НДШ авчихдаг.

Тэгэхээр компани ажилтнаа урт хугацаанд тогтоон барих, цалингаа нэмэх боломжид НДШ тодорхой хэмжээнд нөлөөлөөд байгаа юм. НДШ-ийг улс болгон авч байгаа. Байх ёстой асуудал. Гэхдээ манайх ингэж нийтээр нь хамруулахын оронд ялгаж салгах ёстой. Ядаж л ажилтандаа өгч буй орон сууцны урамшууллаас НДШ тооцмооргүй байна. Ажлын гүйцэтгэлтэй нь уялдуулаад тухайн ажилтан өндөр цалин авах тохиолдолд цалингийн нэмэгдсэн хэсгээс нь НДШ чөлөөлдөг байх хувилбар байж болно.

Нэг удаагийн шинжтэй ажил үйлчилгээнээс хүртэл НДШ авч байна

Иймэрхүү уян хатан байх ёстой. Гэтэл хуулин дээр хатуу тавиад ийм, ийм орлогоос татвар авна гээд биччихээр бүгдийг нь хамруулчихаад байгаа юм.

-Хуульчид, эдийн засагчид нийгмийн даатгалд реформ хийх шаардлагатай гэдэг. Яаж хийх вэ?

-Энэ бол нэг бодлын зөв. Яагаад гэвэл НДШ чинь яг татвар шиг. Ажилтан байгууллага хоёрын НДШ-ийг компани өөрөө суутгаж төлдөг. Хэдийгээр хүн өөрийнхөө цалингаас шууд төлж байгаа боловч тэрийг нь байгууллага суутгаж байгаад өөрийнхөө оногдох хэсэгтэй нийлүүлээд нийгмийн даатгалд төлж байгаа. Хэрэв тухайн сар сард нь НДШ төлөхгүй өр үүсгэвэл Нийгмийн даатгалаас банк руу бичиг явуулаад дансыг хаачихдаг. Ингэхээр НДШ яг татвартай адилхан болчихсон. Уг нь хувь хэмжээг нь ажилтантайгаа тохироод уян хатан байдлаар төлөх ч юм уу, сайн дураараа төлж болно гэсэн сонголтууд байх ёстой. Гэтэл бүгдийг нь нэг хайрцганд хийчихээд төл гээд тулгаад байж болохгүй. Арван ажилтантай компани богино хугацааны төлбөрийн саатлаас болоод төлөөгүй байж болно. Тогтмол орлого нь ирээдүйд орж ирэх байтал дансыг нь хаачихаар байгууллага үндсэн үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй болчихож байгаа юм.

-Өнөөдөр байгууллагууд түр ажилтнаасаа хүртэл НДШ төлүүлж байна. Тухайн байгууллагад гурван хоног юм уу гурван сар ажилласан ч заавал төлнө. Төлөхгүй гэхээр торгууль ногдуулдаг. Харин төллөө гэхэд иргэндээ ямар ч өгөөжгүй. Ядаж л банкны зээл гарахгүй, гадагшаа виз мэдүүлэхэд нөлөөлөхгүй. Тэтгэвэрт гарлаа гэхэд тэр ажилласан өдөр, сарууд нь тооцогдохгүй. Тэгэхээр ингэж НДШ нэрээр иргэдээ шулах хэрэг байна уу?

-Одоогийн хэрэгжиж байгаа хуулиараа нэг удаагийн ажил үйлчилгээнээс НДШ авдаг. Жишээлбэл, ачааны машинаар бараа таваар зөөх, каранаар ажил гүйцэтгүүллээ гэхэд заавал НДШ төлж байгаа. Нэг удаагийн шинж чанартай иймэрхүү ажил үйлчилгээний цалин хөлсийг компанийн захирал хувийн данснаасаа биш, байгууллагаасаа гаргадаг. Тэгэнгүүт тэр нэг удаагийн шинжтэй ажил үйлчилгээ үзүүлсэн хүн тухайн компанийн ажилтан биш байхад НДШ авчихдаг. Энэ мэтчилэн олон асуудал байгаа.

Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулаад тэр хүн ажилтан болсон бол НДШ-ийг нь төлнө гэсэн хуультай. Тэгээд нийгмийн даатгалын тайланг сар бүр загвар форматаар нь цааш нь хийж байгаа. Тухайн хүн нэг хоног ч ажилласан байна уу, арван жил ч ажилласан байна уу тухайн компанийн дугаарыг нь аваад улсад бүртгэгдсэн бол зайлшгүй НДШ төлнө. Гурав хоног ажилласан ч гэсэн цалинг нь бодоод, татвар, НДШ суутгаад олгож байгаа шүү дээ. Тэгэхээр хэд хоног ч ажилласан НДШ төлөх нь гарцаагүй байраар хуулинд зохицуулчихсан гэсэн үг.

Хөлсөөр ажиллах гэрээ гээд өөр хэлбэрээр ажилд бүртгэдэг боломж байдаг. Тэгэнгүүт Нийгмийн даатгалын хуулин дээр цалин ба түүнтэй адилтгах орлогоос НДШ авна гэсэн байгаа. Тэгэхээр яг түүнтэй адилхан гэдэг үгээрээ заавал хөдөлмөрийн гэрээ гэхгүйгээр өөр төрлийн гэрээ байгуулсан ч НДШ авна гэдэг. Зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг компанид хуулийн зөвлөх нь байнга орон тооны ажилтан байх шаардлагагүй. Хуулийн фирмдээ үндсэн ажилтай байдаг. Гэхдээ өөр нэг компанид нэг сарын хугацаатай гэрээ байгуулаад хуулийн зөвлөгөө өгч болно. Богино хугацаанд ингэж ажиллахдаа бас л НДШ төлдөг. Тэгэхээр үндсэн болон түр ажлаасаа НДШ төлдөг давхцал бий болчихоод байгаа нь буруу.

НДШ-ийг авахдаа уян хатан, салгах ёстой. Хоёр жилийн өмнө малчдын НДШ-ийн 50 хувийг нь төр даана гэж хуульчилсан даа. Үнэн хэрэгтээ тэрийг төр дааж байгаа юм байхгүй. Миний, таны төлсөн НДШ-ээр малчдын НДШ-ийн 50 хувийг санхүүжүүлж байна гэсэн үг.

-НДШ-ийн хувь хэмжээг бууруулах ямар боломжууд байна вэ. Ингэхэд НДШ буурснаар иргэнд болон аж ахуйн нэгжид ямар эерэг үр дүн бий болох вэ?

-Манай НДШ-ийн хувь хэмжээг олон улстай харьцуулахад тийм ч өндөр биш байдаг. Яагаад хүмүүст дарамттай санагдаад байна вэ гэхээр эдийн засагтайгаа холбогдоно. Манай эдийн засаг уул уурхайгаас хамаарсан бүтэцтэй. Солонгороогүй, эдийн засгийн хүчин чадал бүтэц нь тааруу. Эдийн засаг маань тэлээд, хүмүүс орлоготой болоод ирэх юм бол НДШ-ийг одоо байгаа хувиар нь төлөөд явахад гайгүй байна байх. Гол нь орлого бага. Дээрээс нь олсон орлого бүрээс нь дахин, дахин авдаг учраас хүмүүс бухимдаад байгаа. Үнэндээ иргэд худалдан авалт хийх гэхээр орлого нь хүрэхгүй байна шүү дээ. Гэтэл салбарын сайд нь 1.8-5 сая төгрөгийн цалинтай иргэнийг дундаж орлоготойд тооцно гээд яриад байна лээ. 1.8 сая төгрөг чинь 400 ам.доллар. Энэ дүнг олон улсын дундаж орлоготой айлтай жишээд үзэхээр хамаагүй бага. Бага орлогоос нь шимтгэл аваад байхаар өндөр бас дарамттай санагдах нь мэдээж. Ялангуяа НДШ жижиг, дунд бизнесийнхэнд асар их дарамттай. Дөнгөж бизнесийн санаа олоод банкнаас зээл аваад, байдгаа барьцаалаад, төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд орлогодоо ч хүрэлгүй хүмүүс аваад ажиллуулж эхэлтэл шууд дараа сараас нь НДШ төлж байгаа юм. Төр жижиг, дунд бизнесүүдээ дэмжинэ гэж яриад байгаа боловч нөгөө гараараа татвар, НДШ-ээр дарамтлаад байна. Худалдаа эрхэлдэг компани байлаа гэхэд бараа оруулж ирнэ. Оруулж ирэхийн тулд зээл авна, зээлийн хүү төлнө. 50 сая төгрөгөөс дээш орлого олбол автоматаар НӨАТ төлөгч болоод 10 хувийг нь татварт авна. Тэрийгээ ашгаас биш, борлуулалтын орлогоос нь авчихаж байгаа юм. Ингээд гаалиар бараа оруулж ирэхэд дахиад НӨАТ, гааль гээд бараг 15 хувийг суутгачихаж байгаа. Дээрээс нь ажилтнуудынх нь НДШ төлөгдөнө. Жижиг, аж ахуйн нэгжүүд томорч чаддаггүй нь шалтгаан энэ мэт маш олон төрлийн зардал гаргаж байгаатай холбоотой. Ингэж бизнесүүдийг олон төрлийн татвараас болж агшаагаад байна л даа. Тийм болохоор хүмүүс бухимдах нь аргагүй. Эдийн засгаа томруулаад хангалттай хэмжээний орлоготой байх юм бол хүмүүс таван ханатай гэрт нүүрс түлээд суухыг бодохгүй. Орлого муутай дээр татвар, НДШ гээд төлөх татаас нь их байгаа учраас стресс бухимдлын үүр уурхай болчихоод байна л даа.

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгөөр улстөрчид, эрх мэдэлтнүүд дураараа дургисан. Капитал банкинд байршуулж шамшигдуулсан дуулиан саяхных. Хоосорсон сангийн хөрөнгийг босгох ачаа ард түмэн, аж ахуйн нэгжийн нуруун дээр НДШ-ийн өндөр дүнгээр ирлээ гэсэн бухимдал нийгэмд бий. Ер нь олон улсад нийгмийн даатгалын сангийн үйл ажиллагааг яаж зохицуулдаг юм бэ?

-Олон улсад хувийн тэтгэврийн сангуудын туршлага бий. Тухайлбал, миний улсад төлж байгаа татварын тодорхой хувийг нь хувийн санд байршуулна. Тэнд байгаа хөрөнгөөр мөнгөний болон хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийж санхүүгийн зах зээлийг дэмждэг. Өөрөөр хэлбэл, урт хугацааны эх үүсвэр болгож өгөөж хүртэнэ. Сангийн хөрөнгө ч нэмэгдэнэ гэсэн үг. Гэтэл манайх Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар улсын бүтэцтэй байгууллагад төвлөрүүлчихдэг. Гэвч байнга алдагдалтай яваад байдаг. Тэгээд зогсохгүй сангийн хөрөнгийг өөр банкинд байршуулаад алдчихсан тохиодол ч байна. Ер нь төр оролцохоороо л асуудал үүсгээд байгаа. Уг нь хөрөнгө оруулалтын сангийн менежер гээд тусдаа хүмүүсээр нийгмийн даатгалын санг удирдуулдаг. Төр өөрөө хамтраад сангаа бүрдүүлээд тэр сангаараа эргүүлээд санхүүгийнхээ системийг дэмждэг. Тэр нь тогтмол хугацаанд байнга өгөөжтэй, үр дүнтэй байх юм бол ийм асуудал харьцангуй гайгүй болно.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”

М.Мөнхцэцэг