Хүүхэд байхад өвөө халуун зунаар хотон дотор амьгүй төрсөн хургыг биднээс нуун шуудайд ороож, “Хургаа бүрэн засахгүй, муу сухайнууд. Хуц хурга эхдээ харайчихаж” хэмээн хээр аваачиж булж байсан юм. Сүүлд ах нараас сонсоход өнөөх хоёр толгойт гарсан байж. Малын ургийн гажиг гэдэг зүйл ихэнхдээ малын цус ойртолт буюу эцэг малаас болдог. Тиймээс малчид ийм төл гарахад амьтан хүнд харуулахаас цээрлэн нууж далдалдаг болохоос биш үзүүлэн болгоод явдаггүй. Сүүлийн үед хувиараа мал мах бэлтгэдэг болсноос хойш бүр ч их нууцалдаг болсон. Харин уул уурхайг эсэргүүцэгчид олширсны үрээр ийм эрэмдэг төл их болж, бараг л өдөр бүр төрөөд байгаа аятай мэдээлэл явах болж. Жигшмээр ч юмаа даа.

Үүнийг нэхэн санахад хүрсэн шалтгаан нь МҮОНТВ-ээр нэвтрүүлсэн ураны хэлэлцүүлэг. Монгол, Франц хоёр улс уран олборлох төсөлд хамтран ажиллахаар Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурснаас хойш хоёр сар гаруйн дараа сая гэнэт “санаа зовсон” энэ хэлэлцүүлгийн зорилго чухам юу байсныг таахад бэрх.

Уран гэж юу болох, уран олборлох нь Монголд ашигтай, үгүй тухай сэтгүүлчийн асуултаар эхэлсэн хэлэлцүүлэг цаг гаруй үргэлжилсэн хэрүүлээр дууссан. УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар нөгөө л УИХ-ын чуулган дээр хэлж байсан “240 мянган тонн хүхрийн хүчлийн уусмалыг газрын хэвлий рүү цутгаад 750 тонн цацраг идэвхит хаягдал гаргаж байхад ямар ч аюул байхгүй юу?” гэдэг ганц асуултаа давтаж, “Цэнхэр үст” Цэрэн хоёр толгойтой хургаа ярьж, “эдийн засагч” Т.Баярхүү гэдэг нөхөр “Орос, Украины дайн зогсч, дэлхий нийт энх тайвны замыг эрэлхийлж байхад манай төр Францтай нийлж цөмийн зэвсгээр хөөцөлдлөө” хэмээн гүтгэв.

Монголын төр, хууль тогтоох байгууллага дахь харанхуй мунхгийн туйл болсон нэг нөхөр “Та нар шиг цалин авдаг эрдэмтдээр заалгахгүй” хэмээн томорч, Б.Отгон сэтгүүлч “Монголчууд уран олборлож чадахгүй” хэмээн Олон улсын цөмийн энергийн байгууллагын дүгнэлт гэх цаасаар Н.Тэгшбаяр докторын нүүрийг савчсаар хэлэлцүүлэг өндөрлөсөн. Энгийн үед иргэдийн дуу хоолойг хаачихаад эрх баригчдын хотны нохой шиг ажилладаг Олон нийтийн телевиз Монголын бүх эсэргүүцэгчдийг нэг дор цуглуулж байгаад арай гэж эхлүүлсэн ураны төсөл, хөрөнгө оруулагчид руу шавар шавхай цацаж суугааг харахуйяа бэрх.

Уг нь бид уран гэж юу болох, Монголд хэрэгтэй, хэрэггүйн тухай улсаараа яриад дуусчихсан. “Үүнээс өөр шийдэл үгүй юм аа” гэдэгт тулаад, парламент нь хуулиа батлаад, Засгийн газартаа эрхийг нь өгөөд гэрээгээ ч байгуулчихсан. Оюутолгойн гэрээний дараа гуравдагч орноос хөрөнгө оруулалт татсан хоёр дахь том төслийг эхлүүллээ. Хөгжингүй орны техник технологийг нутагшуулж, цөмийн эрчим хүчтэй болох, утаанаасаа салах, ураны том тоглогч болох /дэлхийн зах зээлийн 4 хувь гэдэг жижиг тоо биш/ үүд хаалгыг нээлээ хэмээн ганц удаа цодойж, хундага тулгацгаасан цаг саяхан. Гэтэл яагаад өнөөдөр гэнэт хоёр толгойтой хурга, ишиг, цөмийн хаягдал яриад эхлэв?

Хэрэвзээ энэ арилжааны аль нэг телевизээр явсан бол магадгүй хэн ч цочихгүй. Үсрээд л нөгөө “орос, хятадууд нь мөнгөө төлөөд хөгжмөө захиалжээ, троллууд нь троллдоод эхэллээ” гэнэ. Харин олон нийтийн телевизээр ийм тархи угаалт явбал энэ арай өөр. Эрх баригчидтай ямар нэг байдлаар холбогдож таарна. Товчхондоо ураны төсөл дээр ямар нэг саад гарах нь ээ, хэн нэг нь саад хийж эхэлжээ, хийхээр зэхэж байна даа гэж хардмаар. Тэнд хэн, юу ярьсан байхаас үл хамаараад цаана нь ямар нэг утга учир, зорилго байх вий. Тэр тусмаа “Олон нийтийн” гэдэг статустай ч үнэн хэрэгтээ төрийн мэдлийн телевизээр ийм зүйл ярина гэдэг бол Монголын төр хөрөнгө оруулагчдынхаа өмнө хоёр нүүр гаргаж буй хэрэг юм.

Тэгээд түүнд нь хууль тогтоох байгууллагын төлөөлөгч орж суучихаад “126 гишүүн хаалгаа хааж байгаад, ард түмний амыг барьж байгаад хууль баталсан” гэж яриад сууж байна гэдэг. Харин ч хамар дундуур нь хаалгаа хаавал зохих ганц нөхөр нь өөрөө. Иргэдийн нэрээр мандат атгасан ийм урвагчдаас болж улсаараа хохирсон, үндэстнээрээ хоцрогдсон, гуйланчилсан нь анхных биш. Хэрэв Франц биш, Оросууд орж ирсэн бол яаж долигонож, долоож гүйх байсан бол гэхээс яс хавтайна.

Монголчуудыг жаахан сэрж сэрвийх гээд ирэхээр сэхээн амьдруулах руу нь буцаах гээд зүтгэчихдэг иймэрхүү дүр эсгэсэн эх орончид нэгээр тогтохгүй. Нийтээрээ мэдээд байгаа хэрнээ л “галзуу хүний хажууд галзуу гэж болдоггүй юм гэнэ лээ” гэж дөлдөг. Нөгөөдүүл нь ар хударгаар ажлаа амжуулсаар байдаг.

Ураны хэлэлцүүлэгт ундууцсан шалтгаан ганц энэ биш. Ердөө хэдхэн сарын өмнө Ховд аймгийн Мянгад сумын нутагт орших Халзан бүрэгтэй ордод үйл ажиллагаа явуулж байсан “MNREC” компанийн үйл ажиллагааг зогсоосон. “Мянгадын морьтон” гэдэг ТББ-ынхан очоод хайгуул хийж байсан ажилчдыг тоног төхөөрөмжтэй нь барьцаалж, Засаг дарга нь тушаал гаргаж, компанийн үйл ажиллагааг зогсоочихсон. Бас л нөгөө хоёр толгойтой хурга, байгаль орчны сүйрэл ярьсан хэсэг.

Газрын ховор элемент гэдэг чинь байгаль дээр ингээд ил хэвтэж байдаг юмаа. Энэ ууж байгаа ус, гол дотор чинь ч хэвтэж байгаа. Тэглээ гээд хордоод үхсэн нь хаана байна аа? гээд хэлээд, үзүүлээд байхад л итгэхгүй.

Компанийн ажилчдад хүч хэрэглэж байхад аймгийн цагдаагийн газар юу ч хийгээгүй. Төвөөс тушаал авсны дараа сая цагдаагийнхан оролцсон.

Уг нь бол орой болгон л телевизээр мэдээлээд байсан шүү дээ.

Монголын хууль, хууль сахиулах байгууллага ийм байхад, төр нь ийм дүлий, сохор байхад ер нь Монголд итгэж хөрөнгө оруулах улс олдох уу? Арай гэж олдсон хэдийгээ яаж авч үлдэх вэ?

Өнгөрсөн сард шүүхийн шийдвэр гарч, компанийн үйл ажиллагааг зогсоосон Ховд аймгийн Засаг даргын шийдвэрийг хүчингүй болгосон. Шүүхийн шийдвэр гарсны дараа Засаг дарга нь “Иргэд эсэргүүцээд байхаар нь аргагүй зогсоосон миний буруу байжээ” гээд сууж байна гэсэн. Үйл ажиллагааг зогсоосноор компанийн хүлээсэн алдагдал яах вэ? Банкны зээл, ажилчдын цалин, НДШ-ийг аймгийн Засаг дарга нөхөн төлөх үү? Томилсон Ерөнхий сайд нь төлөх үү?

Уул уурхайгаас болоод ургийн гажигтай мал төрдөг боллоо гэж сүүлийн 10, 20 жил сурталдлаа. Гэхдээ хамгийн хачирхалтай нь ураныг ч, газрын ховор элемэнтийг ч ухаж олборлож эхлээгүй байгааг хэн ч ярихгүй мэдэхгүй, зохион байгуулалттай мэдээлэлд л итгээд байх юм. Олборлоогүй байхад хордлоо гэдэг явууллагыг хэн хийж байна вэ. Яагаад Монголоос бусад улс орон олборлоод ашиглаад хөгжөөд байж болдог ганцхан манайх л болдоггүйг эрэгцүүлж бодооч ээ гэж иргэддээ уриалмаар байх юм. Орос Хятад Казахстан гээд яг манай хил залгаа хөршүүд энэ зах зээлийг “атгаад ” цаашлаад дэлхийд том тоглогч болоод байхад бид л дандаа өөр хоорондоо хэрэлдээд хөмөрсөн тогоондоо суух хэнд ашигтай юм бэ гэдгийг хүн бүр бодож үзмээр байна.

Нэг зүйлийг тодруулахад, Монголд ургийн гажигтай малын тархалтын талаар аймаг тус бүрээр нарийвчилсан статистик байхгүй. Ерөнхийдөө ховор тохиолддог үзэгдэл гэнэ. Өмнө хэлсэнчлэн дийлэнх нь нууж дардагаас бас тодорхой судалгаа мухарддаг. Уул уурхай хөгжөөгүй 1970, 80-аад онд байснаас одоо нэмэгдсэн зүйл байхгүй гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлж байна. Тэр үед соошил медиа гэдэг зүйл хөгжөөгүй байсан болохоор дуртай нь гаргаад сэвээд байдаггүй л байж. Одоо бол малын тоо толгой нэмэгдсэн болохоор нийт дүнгээрээ ургийн гажигтай тохиолдол нэмэгдсэн нь ойлгомжтой.

Дээр нь малын өвчин, үржил селекц гээд анхаарлаас хаягдсан маш олон асуудал үүний цаана байна. Судалгаанаас харахад уул уурхай ихтэй говийн аймгуудаас биш, уул уурхай бараг хөгжөөгүй Архангай, Төв, Завхан, Хөвсгөл, Баян-Өлгий зэрэг аймгуудад малын ургийн гажгийн хамгийн олон тохиолдол бүртгэгдсэн байна. Тэгэхээр шууд уул уурхайтай холбож үзэх боломжгүй юм. Хамгийн сүүлд Мал эмнэлгийн ерөнхий газраас Дорноговь аймгийн Хөвсгөл, Улаанбадрах, Айраг сумын 57 айлын 32 мянган толгой малд эрүүл мэндийн үзлэг хийхэд ямар нэг өвчин, хордлогын шинж илрээгүй гэдгийг гишүүн Б.Уянга өнөөх хэлэлцүүлэг дээр хэлж байсан.

Тийм болохоор монголчууд уул уурхайгаа түшиглэж хөгжих нь үнэн бол, хөгжсөн орнуудаас хөрөнгө оруулалт татъя, техник технологийг нутагшуулъя, үйлдвэржсэн орон болж, дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлье гэж байгаа л бол төр нь энэ бодлого дээрээ хатуу баймаар байна. Хөрөнгө оруулагчдын өмнө хоёр нүүр гаргахаа болимоор байна.

Эрүүл, галзуу нь мэдэгдэхгүй хүмүүсийн үгээр иргэдийн тархийг угаахаа болимоор, энэ хүмүүсийг урдаа бариад улс, үндэстнийхээ эрх ашгийг хорлоод байгаа дотоодын дайснуудаасаа салмаар байна. Хэрвээ үүнд нь гадаад улс, гаднын байгууллагын оролцоо байгаа бол тагнуул, цагдаа нь ажилламаар байна.

Хөрөнгө оруулалтын гэрээ нэгэнт хийгдээд хоёр сар хагасын хугацаа өнгөрлөө. Жил хүрэхгүй хугацааны дараа Зөөвч овоогийн ордод олборлох үйлдвэрийн шав тавих ёслол болно. Тэр хүртэл дотоодынхоо улс төрийг дарж чадахгүй, иргэдийнхээ тархи толгойд жаахан ч гэсэн гэгээ тусгахгүй бол нэг л өдөр энэ төсөл чинь нураад, хөрөнгө оруулагчид хаалгаа хаагаад гараад явна.