МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн Маркетинг, худалдааны тэнхимийн профессор Н.Отгонсайхантай ярилцлаа.

---

-Монгол Улс Евразийн эдийн засгийн холбоотой худалдааны түр гэрээг зурснаар гарах эдийн засгийн үр нөлөөний шин жилгээний талаар танилцууллаа. Судлаач та бүхний үзэж буйгаар энэхүү хэлэлцээрийг байгуулснаар Монгол Улсад ямар ашигтай бөгөөд хэр хэмжээний эрсдэл учрахаар байна вэ?

-Монгол Улс Евразийн эдийн засгийн холбоотой Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээр байгуулах гэж буйтай холбогдуулан МУИС-ийн судлаачдын баг “Монгол Улс Евразийн эдийн засгийн холбоотой худалдааны түр гэрээг зурснаар гарах эдийн засгийн үр нөлөөний шинжилгээ”-г хийсэн. Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээрт 375 нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүн багтаж байна. Тус түр хэлэлцээрийг байгуулсан тохиолдолд Монгол Улсын ДНБ 6.1 орчим хувиар буурах төлөвтэй байна. Харин Монгол Улсын хувьд Армени, Беларусь, Казахстан, Киргиз, ОХУ гэсэн таван улс руу экспортын хэмжээ 3.78 хувиар өсөх боломжтой.

-Экспортын өсөлтийн хувь хэмжээг салбар тус бүрээр нь авч үзвэл?

-Хөдөө аж ахуйн салбар 4.23 хувь, олборлох үйлдвэрлэл 3.79 хувь, аж үйлдвэр 2.59 хувь, эрчим хүч, ус, дулаан 2.27 хувь, барилга 3.6 хувь, худалдаа, зочлох үйлчилгээ 4.6 хувь, тээвэр, харилцаа холбоо 4.43 хувь, бизнесийн бусад үйлчилгээ 4.23 хувь, нийтийн үйлчилгээ 4.02 хувиар өсөх дүр зурагтай байна. Хөдөө аж ахуйн салбар 4.23 хувиар өсөхөөр тооцоологдож байгаа нь Монголын уламжлалт экспортын чиглэлийн нэг болох байгалийн гаралтай, органик бүтээгдэхүүнүүд ЕАЭЗХ-ны зах зээлд эрэлттэй байгаа нөхцөлтэй уялдана.

-Монголын мах, сүү, ноос ноолууран бүтээгдэхүүнийг экспортлох боломж нэмэгдэх үү?

-Тус холбооны гишүүн орнуудын хүн амын хэрэгцээ, зах зээлийн хэмжээ, газарзүйн ойр байдал зэрэг нь Монголын мах, сүү, ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнийг экспортлох боломжийг нэмэгдүүлнэ. Мөн энэ салбарт үйлдвэрлэл өсөхийн хэрээр экспортын хэмжээ дагаад нэмэгдэх үндэслэл үүснэ. Аж үйлдвэрийн салбарын экспортын өсөлт 2.59 хувьтай, харьцангуй бага байгаа нь тухайн салбарын нэмүү өртөг багатай, технологийн хоцрогдолтой, олон улсын стандартад бүрэн нийцдэггүй бүтээгдэхүүн давамгайлж байгаатай холбоотой. Иймд тус салбар нь экспортын зах зээлд нэвтрэх чадамж сул, өрсөлдөх чадвар хязгаарлагдмал байгааг харуулж байна.

-Монгол Улс 2024 онд ЕАЭЗХ-ны орнуудаас хичнээн ам.долларын бүтээгдэхүүн импортолж, экспортолсон мэдээлэлтэй байна вэ. Гол эрсдэл юунд байна гэж та хэлэх вэ?

-Манай улс өнгөрсөн онд ЕАЭЗХ-ны орнуудаас 2.9 тэрбум ам.долларын бүтээгдэхүүн импортолж, 110.1 сая ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн экспортолжээ. ОХУ жилдээ 1 тэрбум ам.долларын мах, махан бүтээгдэхүүн импортолдог. Үүнээс үхрийн мах 900 сая гаруй ам.доллар эзэлдэг. Үлдсэн нь хонь, ямаа зэрэг бусад төрлийн мах байна. Монгол Улсын хувьд үхрийн махны дотоодын хэрэглээг арай ядан хангадаг. Сүүлийн үед үндэсний аюулгүй байдлын үүднээс ОХУ дотоодын хүнсний хэрэгцээг хангах бодлого явуулж буй учраас махны импорт буурах төлөвтэй байна. Нөгөө талаас ОХУ тахиа, гахай зэрэг махны экспорт хийдэг. Монгол Улсын аж үйлдвэрийн салбарын дотоодын үйлдвэрлэл хязгаарлагдмал, технологийн дэвшил сул, масс үйлдвэрлэл байхгүй зэргээс шалтгаалан ижил төрлийн хямд өртөгтэй бүтээгдэхүүнийг гадаадаас, тэр дундаа ЕАЭЗХ-ны гишүүн орнуудаас авах сонирхол ихсэх хандлагатай байна.

-ЕАЭЗХ-той чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсан нөхцөлд ямар эерэг болон сөрөг үр дагавар дагуулахаар байна вэ?

-Эрчим хүч, ус, дулаанд 0.95 хувь, аж үйлдвэрт 17.96 хувь, ХАА-д 4.3 хувийн сөрөг нөлөөлөл үзүүлнэ. Харин нийтийн үйлчилгээ 1.23 хувь, бизнесийн бусад үйлчилгээ 1.76 хувь, тээвэр, харилцаа холбоо 4.16 хувь, худалдаа, зочлох үйлчилгээ 1.76 хувь, барилга 4.93 хувь, олборлох үйлдвэрлэл 4.06 хувийн эерэг нөлөөлөл үзүүлнэ. Эндээс харахад, эдийн засагт орлого төвлөрүүлдэг салбарт сөрөг үр дагавартай байна.

-Иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн орлого, төлөх татварын хувь хэмжээнд тодорхой өөрчлөлтүүд мэдээж орох байх. Энэ талаарх дүн шинжилгээнээсээ танилцуулахгүй юу?

-ЕАЭЗХ-той чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсан нөхцөлд аж ахуйн нэгж, иргэдийн орлого 5.57 хувиар, улсын төсөв 3.24 хувиар тус тус буурах хандлагатай. Харин иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн төлөх татвар 10.88 хувиар өсөх дур зурагтай байна. Монгол Улсын бараа, бүтээгдэхүүнд ОХУ гаалийн татвар 10-15 хувь, нэмэгдсэн өртгийн татвар 20 хувь тус тус ногдуулдаг. ЧХХ байгуулсан тохиолдолд нэмэгдсэн өртгийн татварыг бууруулах хэлцэл явагдахгүй. Дэлхийн худалдааны байгууллагын дүрмээр зөвхөн гаалийн татварыг хөнгөлөх, чөлөөлөх хэлэлцээр явагддаг.

-Монгол Улс түр хэлэлцээрийн дагуу экспортод гаргах бараа, бүтээгдэхүүний хэдэн хувьд хөнгөлөлт үзүүлэхээр байна вэ?

-40 хувьд хөнгөлөлт үзүүлэхээр байна. Харин ЕАЭЗХ-ны гишүүн орнуудын бараа, бүтээгдэхүүний 90-ээс дээш хувь нь хөнгөлөлтөд хамрагдахаар байна. Уул уурхайн салбар сүүлийн жилүүдэд нэмэгдсэнээр энэ салбартай өрсөлдөж, цалингийн зардал, бусад зардал өссөн. Уул уурхайн салбар өсөхийн хэрээр бусад салбарын өрсөлдөх чадвар буурч байна. ЧХХ байгуулсан нөхцөлд компаниуд өрсөлдөхийн тулд өөрсдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний үнийг буулгах хэрэгтэй болно. Ингэхээр компаниудын зардал өснө. Иймээс том нөлөө үзүүлж болох улсуудтай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулахдаа болгоомжтой хандах ёстой.

-Тарифын хэлцлээс өндөр үр ашиг хүртэж, экспорт нэмэгдэх боломж төдийлөн харагдахгүй байна. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-ЕАЭЗХ-ны тарифын жагсаалтад орсон 375 бараанаас Монгол Улсын экспортлох боломж хамгийн өндөр 10 барааны гаалийн тариф 0-20 хувь. Үүнээс зөвхөн гурван бараан дээр тус тус 10 хувь, 15 хувь, 20 хувь байна. Бусад долоон барааны хувьд 0.5 хувь байгаа нь тарифын хэлцлээс өндөр үр ашиг хүртэж, экспорт нэмэгдэх боломж муу байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсаас экспортлох боломжтой олон барааны хувьд ЕАЭЗХ-ны импортын гаалийн тариф бага байхад ч экспорт хийж чадаагүй нь түр хугацааны хэлэлцээрийн хүрээнд зөвхөн тарифын хэлцэл хийгээд, экспорт нэмэгдэх магадлал бага юм. Эдгээр барааны импортыг авч үзэхэд, 2015 онд 26.7 хувьтай байсан нь цаашид 24-29 хувийн хооронд хэлбэлзэж, дунджаар 25 хувиас дээш үзүүлэлттэй хэвээр хадгалагджээ. Энэ нь Монгол Улс дотоодын үйлдвэрлэл, нийлүүлэлтээсээ илүүтэйгээр ЕАЭЗХ-ны орнуудаас импортлон хангах хамаарал өндөртэйг харуулж байна.

-Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах ажлын явц бага багаар урагшилж байна гэж албаныхан мэдээлж буй. Бид юуг анхаарах ёстой вэ?

-ЕАЭЗХ-той ЧХХ байгуулахдаа талууд зөвхөн одоо мөрдөж буй нэн тааламжтай гаалийн тарифыг “0” болгох асуудал ярихаас нэмүү өртгийн албан татвар (НӨАТ), онцгой албан татвар зэрэг дотоодын татварыг хөндөхгүй. Тэгэхээр худалдааны гол түнш ОХУ-ын НӨАТ-ын 20 хувийн татварыг төлөх ба Монгол Улсын НӨАТ-ын 10 хувийг анхаарах нь зүйтэй. ЕАЭЗХ-ны орнуудтай хийж буй нийт экспортын 90 гаруй хувь нь ОХУ-д ногдож байгаа ба Монгол Улсаас ОХУ-д экспортолж буй гол нэрийн барааны гаалийн тарифыг түр хэлэлцээрийн хүрээнд “0” болгосноор экспорт маш бага хэмжээгээр нэмэгдэхээр байна.

-Тухайлбал?

-Үхрийн махан нөөшилсөн бүтээгдэхүүний 20 хувийн гаалийн тарифыг “0” болгосноор экспорт 0.3 сая ам.доллар, адууны махны 15 хувийн гаалийн тарифыг “0” болгосноор 1.7 сая ам.долларын өсөлт гарахаар байгаа нь манай экспортын барааны өрсөлдөх чадвар сул байгааг харуулж байна.

-Хэлэлцээрийн хүрээнд гаалийн тарифыг “0” болговол төсвийн орлогод нөлөөлнө гэж үзэж байна уу?

-Монгол Улс автобензиний 99 орчим хувь, дизель түлшний 88 орчим хувийг ОХУ-аас импортолж байна. Хэлэлцээрийн хүрээнд гаалийн тарифыг “0” болгосноор 6-8 хувь нэмэгдэхээр байгаа ч төсвийн орлогод гол нөлөө үзүүлнэ.

-Дээрх холбооны таван улсаас бараа бүтээгдэхүүн Монгол Улсад нийлүүлэгдсэнээр дотоодын бараа бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадвар сулрах эрсдэл бий юү?

-Худалдааны таталцлын Гравити загварын үнэлгээнээс харахад, экспортын жинлэсэн дундаж зай нэг хувиар өсөхөд Монгол Улсын экспортын хэмжээ 0.096 хувиар буурах хандлагатай байгааг харуулж буй. Энэ нь логистик, тээвэрлэлтийн өртөг нэмэгдэхийн хэрээр манай бараа бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадвар сулрахыг илтгэж байна.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”

Д.Эрдэнэтуяа