Эдийн засагч А.Батпүрэвтэй ярилцлаа.

---

-Г.Занданшатарын Засгийн газар амаргүй эдийн засаг хүлээж авлаа гэж байна. Шинэ засаг мөнгө олохын тулд юу хийх хэрэгтэй вэ? 

-Засгийн газар хүндхэн эдийн засаг хүлээж авч байгаа. Хямрал руу халтирах шинжтэй болохын даваан дээр дараагийн Засгийн газар томилогдож байна. Шинэ засаг хурдан мөнгөтэй болохын тулд түр мөнгө олж болно. Ингэхдээ зээлээ нэмээд, дотоод, гадаадын зах зээл дээр бонд гаргаад төсвийнхөө алдагдлыг нөхөөд явах хувилбарууд байж болно. Магадгүй ОУВС-гийн хөтөлбөр оруулж ирэх ч юм уу. Гэхдээ эдгээр нь зөв хувилбар гэж бодохгүй байна. Эсрэгээрээ өнөөдрийн цаг үед Засгийн газар яаж мөнгө олох вэ гэхээсээ илүү хувийн хэвшилдээ хэрхэн мөнгө олох боломж олгох вэ, иргэд, аж ахуйн нэгжүүддээ яавал илүү их мөнгө үлдээх вэ гэдэг бодлого явах ёстой. Тэр нь юу вэ гэхээр татварын ачааллыг нь бууруулъя. Гааль, худалдааны татварын ачаалал болон хүнд суртлыг нь багасгая. Гадаадын хөрөнгө оруулалт аль ч сувгаар аль ч салбарт орж ирэх боломжийг нь нээлттэй болгоё. Ялангуяа гадаадын хөрөнгө оруулагчдын анхаарлыг татаж болох уул уурхай, барилга, тээвэр зэрэг салбарууддаа илүү либераль бодлого явуулснаар болзошгүй хямралаас тойрч гарч, эдийн засгийнхаа өсөлтийг илүү тогтвортой хадгалах ёстой. Энэ бол богино хугацааны асуудал. Харин дунд, урт хугацаандаа Монгол Улс байнга ярьдаг нүүрс, зэс гэдэг хоёрхон бүтээгдэхүүнээс хамааралтай, тэрийгээ дагаад төсвөө хэт тэлчихсэн эдийн засгийн энэ бүтцээ өөрчилнө гэсэн үг. Уул уурхайгаас гадна нэмүү өртөг шингээсэн олон улсын зах зээл дээр өрсөлдөх чадвартай салбаруудыг бий болгох. Жишээлбэл, үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуй, технологийн үйлчилгээ ч байдаг юм уу. Дээрээс нь эдийн засгийн бүтцэд төр хэтэрхий өндөр оролцоотой, хэт хамаарлыг багасгамаар байна. Тэр нь төсвийн зардлаа танаж зохистой хэмжээнд авчрах. Төрийн өмчит компаниудыг хувьчлах, цөөлөх, олон нийтийн болгох зэрэг ажлуудыг хийх нь зөв.

-Төсвийн тодотголыг яаж хийх ёстой вэ?

-Төсвийн тодотголыг нэн даруй зайлшгүй хийх шаардлагатай. Он гарснаас хойш эхний таван сарын байдлаар гэхэд төсвийн орлого 1.4 орчим их наяд төгрөгөөр тасраад зарлага нь 900 гаруй тэрбумаар нэмэгдчихсэн байна.

Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн жилийн өдийтэй харьцуулахад төсвийн үзүүлэлт 2.3 их наяд төгрөгөөр буурсан байгаа. Гэтэл эдийн засгийн өсөлтөө бодоход илүү сайжирч байх ёстой зүйл. Төсвийн зарлага 900 гаруй тэрбумаар өсчихсөн гэж байгаа боловч энэ нь хянагдсан буюу гарсан зардлуудаа яриад байгаа. Гэтэл бүх салбарт баахан ажлууд төлөвлөөд, төсөвлөчихсөн байдаг. Яамдууд нь баахан тендер зарлаад компаниуд шалгараад ажлаа хийгээд эхэлчихсэн. Эсвэл зарим нь гэрээгээ хийгээд ажлаа эхлэх гээд байдаг. Гэтэл санхүүжилтийг нь зогсоогоод хүлээлгийн байдалд оруулчихсан. Ингэж зах зээлд буруу сигналь өгснөөрөө нөөцийн хуваарилалт маш олон зүйлийг буруугаар эргүүлж байгаа. Тиймээс төсвийн тодотголыг хийж байж энэ хүнд байдлаас гарах ёстой. Төсвийн тодотголыг хийхийн тулд орлогоо илүү бодитойгоор төлөвлөх нь зөв. Бид нүүрсний үнийг 105 ам.доллар гээд бодчихсон. Өнгөрсөн жил төсөв хэлэлцэж байхад үүнийг эдийг засагчид шүүмжлээд, хэт өөдрөг юм биш үү гэж сануулсаар байхад энэ үнээр хийчихсэн. Сүүлийн үед нүүрс 65 ам.доллараар зарагдаж байна. Цаашдаа үүнээс ч буух төлөвтэй байна. Тиймээс орлогоо бууруулна, тэрийгээ дагаад зардлаа бууруулна. Монголын төсвийн зарлагын 75-хан хувь нь урсгал зардал байдаг. Тэр дотор цалин, тэтгэвэр, тэтгэмж, төрийн байгууллагуудын урсгал зардал байна. Үүнийг сууриар нь өөрчилж, бүцийн шинэчлэл хийж, төрийн албыг илүү цомхон болгох, халамжуудаа илүү зохистой, оновчтой болгох ажлуудыг хийхгүйгээр урсгал зардалд бодитой өөрчлөлт хийж чадахгүй. Тэгэхгүй бол том дүнгээр төсвөө жижигрүүлж, эдийн засаг дахь төсвийн оролцоог багасгах боломжгүй болчихоод байна. Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулалтын ажлууд нэлээд бий. Ялангуяа гадаадын зээл тусламж юм уу, Засгийн газрын өөрийн эх үүсвэрээр санхүүжүүлсэн төслүүд их явж байгаа. Тэдгээрийг том, том төслүүд зарлаад, ямар ч эрэмбэ дараагүйгээр эхлүүлчихсэн. Одоо эд нарыгаа эргэж хараад, нийгэм эдийн засгийнх нь үр өгөөжийг бодитойгоор тооцож үзээд, эрэмбэлж байгаад эхнээс нь үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Магадгүй заримыг нь хаяад цаашаа явах ёстой. Тэгэхгүй бол олон том төсөл зэрэг эхчлүүлчихээр төсөв нь дийлэхгүй.

-Төсвийн тодотгол дээр нийслэлийн төсвийг эргэж харах ёстой гэж зарим гишүүд яриад байгаа. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Энэ бол заавал эргэж харах ёстой асуудал. Сүүлийн хоёр, гурван жил хот бол улсын төсөвт ямар ч орлого төвлөрүүлэхгүйгээр олсноо өөрөө зарцуулна. Түүгээр ч зогсохгүй Засгийн газрын баталгаатайгаар их хэмжээний бонд гаргаад түүнийгээ захиран зарцуулдаг болсон. Өнөөдөр улсын төсөвтэй тэнцэхүйц их хэмжээний хөрөнгө оруулалтын төслийг хот дээр Засаг дарга, Иргэдийн хурал нь шийдээд явж байгаа. Маш том, том тоотой, их наядаар хэмжигддэг төслүүд хэрэгжүүлээд байдаг. Энэ нь өөрөө төсөвтэй адилхан парламентын хяналт, олон нийтийн хэлэлцүүлэг байхгүй. Замбараагүй гэмээр нөхцөл байдалтай байгаа. Тэгэхээр үүнийг нь эрэмбэлээд хотын төсвийн мөнгө нь үнэхээр илүүдээд байгаа бол улсын төсөвт татаж авч байгаад үзэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, хоттой адилхан нөхцөл байдалтай Өмнөговь аймаг хангалттай мөнгө олдог мөртлөө улсад төвлөрүүлчихээд өөрсдөө хөрөнгө оруулалтаа хийж чадахгүй сууж байгаа. Гэтэл хот буруу жишиг тогтоосон хяналтгүй зарчмыг өөрчлөх нь зөв байх.

-Манай улсын эдийн засаг орлого олдог ганц л сувагтай. Үе үеийн Засгийн газар эдийн засгаа солонгоруулах ёстой л гэдэг. Яавал орлого олдог сувгаа нэмэх вэ?

-Шинэ санаа сэдэл гэхээсээ илүү өчнөөн олон жил ярьсан ажлуудаа системтэй, үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх асуудал болчихоод байгаа юм. Богино хугацаанд Монгол Улсад гадаад валютын орлого олдог боломжоо нэмэгдүүлэх арга зам гэвэл уул уурхайн үйлдвэрлэлээ илүү нээлттэй болгох ёстой. Нүүрснээс өөр газрын ховор элемент ч гэдэг юм уу дараагийн салбаруудтай болох хэрэгтэй. Цаашдаа дунд, урт хугацаанд уул уурхайгаас гадна экспорт хийж чаддаг салбаруудаа хөгжүүлдэг байх. Тэр нь хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, аж үйлдвэр зэрэг салбарууддаа бодлогоо хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Өнөөдөр богино хугацаанд уул уурхайгаас олсон мөнгөө ирээдүйн уул уурхайг орлохуйц салбаруудыг бойжуулахад нь чиглүүлэх ёстой. Үүнийг олон улсын үндэсний баялгийн сангуудын эдийн засгаа солонгоруулах стратегийн хөрөнгө оруулалт хийдэг хувилбарууд тийшээ л чиглэж байгаа. Дубай, Казахстаны туршлага байна. Монгол Улс уул уурхайг орлохуйц дараагийн орлого олдог салбаруудаа бий болгоё гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг бүх салбарт нээлттэйгээр татахаас өөр арга байхгүй. Аливаа салбаруудыг хязгаарлалт багатайгаар аль болох чөлөөтэй байлгах хэрэгтэй. Монгол шиг жижиг зах зээлд, хоёр том хөршөөр дэлхийгээс хязгаарлагдчихсан, далайд гарцгүй эдийн засаг дээр аль болох нээлттэй бодлого явуулж байж цаашаа явна.

-Нүүрсний ирээдүй яахаар байна?

-Манай нүүрсний экспорт БНХАУ-аас хамааралтай учраас богино хугацаандаа үнэ нь өснө гэсэн хүлээлт харагдахгүй байна. Хэрэглээний тоо хэмжээ өнөөгийн түвшинг хадгалаад аль болох ихээр нийлүүлээд хэдэн жил явах боломжтой байх. Харин урт хугацаандаа үнэ нь өснө гэсэн төлөв харагдахгүй байгаа. Яагаад гэвэл Хятад улс нүүрснийхээ нийлүүлэлтийн дийлэнх хувийг дотоодоосоо хангадаг болно. Дээрээс нь нүүрснээсээ аль болох татгалзаад тогтвортой ногоон эх үүсвэр рүү шилжинэ гэсэн бодлого баримталж байгаа. Ийм тохиолдолд бид нүүрсээрээ урт хугацаанд амьдарна гэдэг хүлээлтгүй л байх ёстой.

-Инфляцийг яаж буулгах вэ?

-Он гарснаар инфляци хоёр оронтой тоо руу дөхөж байна. Албан ёсны статистик ес гэж гарч байх шиг байна. Өнгөрсөн хоёр жилд хоол хүнсний инфляци маш өндөр байсан бол харьцангуй тогтворжиж байна. 2020 онтой харьцуулахад аль ч хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ хоёр дахин нэмэгдсэн. Тэгэхээр энэ өсөлт одоохондоо эрч нь саарах байдалтай байна. Нөгөө талд үйлчилгээ, орон сууцны үнэ өндөр өсөлттэй хэвээр байна. Учир шалтгааныг нь харах юм бол нийлүүлэлттэйгээ уялдаагүй ипотекийн бодлого явсан. Монгол Улс импортоос өндөр хамааралтай улс. Гэтэл валютын ханш өсөөд байгаатай холбоотойгоор нийлүүлэлтийн гаралтайгаар инфляци нэмэгдэж байна. Гуравдугаарт, төсөв өөрөө инфляци өсөх, мөнгөний нийлүүлэлтийн хэмжээгээр нэмэгдэж үрэлгэн зардал гаргах том шалтгаан болж байна. Төсөв өөрөө том шалтгаан болж байгаа. Иймд инфляцийг буулгая гэхээр төсвийн зардлаа хумих хэрэгтэй болно. Хоёрдугаарт, валютынхаа ханшийг тогтворжуулах асуудал гарч ирнэ. Монголбанк өөрөө төв банкны түвшинд ажиллахгүй бол сүүлийн хэдэн жил яалт ч үгүй Засгийн газрын касс шиг ажилласан нь үнэн. Төв банк хараат бус байр суурин дээрээ ирэх ёстой. Тэгж байж төв банкнаас инфляцийнхаа хариуцлагыг нэхэх хэрэгтэй.

-Валютын ханш тасралтгүй өсч байна. Дэлхийд ам.долларын ханш 10 хувиар уначихаад байхад манайх яагаад өсөөд байна вэ. Үүнд юу нөлөөлж байна?

-Монгол Улс руу ам.доллар орж ирдэг хоёр л урсгал байгаа. Нэг нь экспорт, тэр дундаа нүүрс голлодог. Нүүрсний үнэ унасан. Бид гаргадаг хэмжээндээ гаргаж байгаа боловч үнэ нь уналттай хэвээр байна. Тэрнээс хамгийн том шок нь бий болж байна. Он гарснаас хойш ам.долларын ханш нэрлэсэн дүнгээр 5-6 хувиар чангараад төгрөгийн ханш тэр хэмжээгээр суларсан. Хоёрдугаарт, Монгол Улсад ам.доллар оруулдаг гадаадын хөрөнгө оруулалт гэдэг суваг үндсэндээ хаалттай олон жил болж байна. Бид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татна гэж олон жил ярьж байгаа боловч Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулиа олон удаа унагаачихсан. Гэрээ хийгээд ороод ирсэн гадаадын хөрөнгө оруулагчдаа хөөж туух, үйл ажиллагааг нь тогтвортой явуулахгүй байх нөхцөл байдал үүсч байна. Сүүлийн үед улс төрийн популизмаа дагаад тэгж ч хөрөнгийг нь хураана, нийгэмчилнэ гэж байгаа учраас Монгол Улсад итгэх хөрөнгө оруулагч алга даа. Ийм нөхцөлд ам.доллар орж ирж байгаа суваг нь багасаад тэрийг дагаад төв банкин дээр улсын валютын нөөц олигтой нэмэгдэхгүй байгаа.

-Валютын нөөц таван тэрбум ам.доллар давж түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн шүү дээ. Энэ зохиомол дүн үү?

-Таван тэрбум гэдэг абсолют дүн өөрөө түүхэн хэмжээтэй харьцуулахад

өндөр байж магадгүй. Гэхдээ арван жилийн өмнөх таван тэрбум, өнөөдрийн таван тэрбум хоёр тэс өөр. Арван жилийн өмнө таван тэрбум ам.доллараар Монгол Улс импортынхоо зургаан сарын хэрэгцээг хангаж чадах байсан. Тэгвэл өнөөдөр ийм мөнгөөр ердөө импортынхоо гурван сарын хэрэгцээг хангана. Тэгэхээр энэ бол эмзэг хэвээр байгаа. Валютын нөөцийн цаана цэвэр нөөц гэдэг ойлголт байгаа. Төв банкны өр төлбөрүүд дотоодын болон гадаадын аж ахуйн нэгжүүдэд, банкуудад төлөх төлбөрүүд гэж бий. Тэр төлбөрийг хасаад цэвэр нөөцөө харах юм бол төв банкинд нэг тэрбум гаруйхан ам.доллар л байгаа. Түүгээр интервенц хийгээд валютын ханшийг удаан барина гэж байхгүй. Өнгөрсөн хоёр жил ханшийг хүчээр бариад байлгаад байсан. Тэр нь алдагдахаараа илүү хүчтэй харваж байна шүү дээ. Харин бүтэцдээ тааруулаад бага багаар сулруулаад яваад байсан бол илүү тогтвортой байх байсан. Ер нь ханш хөдлөхгүй тогтмол байх биш. Жигд таамаглахуйц байх нь Монгол Улсын хувьд хамгийн зөв хувилбар гэх юм уу даа. Гадаад өрийн дарамт нэмэгдчихсэн, валютын орох урсгал буурчихсан, нөөц багасчихсан энэ зах зээлийн итгэлцлээ дагаад хөрөнгө оруулалт сул байгаа учраас валютын ханш өссөөр байна. Цаашид өсөх хандлага харагдаж байгаа.

-Тэгвэл валютын ханшийг тогтворжуулахын тулд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Хамгийн түрүүнд төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг бууруулах. Өөрөөр хэлбэл, экспортоо нэмэх, хөрөнгө оруулалт татах. Хамгийн сүүлийн хувилбар нь ам.доллар зээл авах зам үлдэж байна.

-Засаг огцорсноор гадаадын хөрөнгө оруулагчид дайжиж байна уу. Шинэ Засгийн газар хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд ямар бодлого гаргах шаардлагатай гэж та үзэж байна вэ?

-Улс төрийн тогтвортой байдал хөрөнгө оруулалтад чухал. Гэхдээ улс төрийн гэхээсээ илүү бодлогын тогтвортой байдал чухал. Бодлого тогтвортой байна гэдэг нь хууль тодорхой, гэрээ нь хэрэгждэг, шүүх нь шударга байхыг хэлж байгаа шүү дээ. Түүнээс биш нэг дарга байрандаа байгаад байхыг хэлэхгүй. Сүүлийн таван жил Засгийн газар тогтвортой ажиллахдаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжинэ гэж хэлж байлаа. Гэтэл нөгөө гараараа өөр үйлдлүүд хийгээд байсан учраас энэ хугацаанд гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэнгүй. Хөрөнгө оруулагч орж ирээгүй. Тиймээс одоо популизмаар биш илүү бодитой хөрөнгө оруулалтыг татах бодлогоо хэрэгжүүлэх ёстой. 1990-ээд онд хэрэгжүүлж байсан нээлттэй бодлого Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтыг татсан. Тэрний үр шим одоо хүртэл явж байгаа шүү дээ. Бас нэг сайн тал нь эдийн засаг саараад хямралын байдалд ороод эхлэхээр буюу хөрсөн дээрээ буухаар манайхан гадаадын хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй юм байна гээд тэрэнд таарсан бодлогууд хэрэгжүүлж, хуулиа гаргадаг. Тэгээд тэр нь үр өгөөжөө өөөд амьдрал гайгүй болоод ирэнгүүт гадаадын хөрөнгө оруулалт бидэнд хэрэггүй юм байна гээд буцаагаад хөөгөөд, дарамтлаад эхэлдэг. Одоо энэ алдаагаа давтахгүйгээр урагшаа явах хэрэгтэй.