Саяхан Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат Японд төмс экспортлох тухай мэдэгдлээ. Энэ мэдэгдэл хэрэгжих боломжтой эсэх талаар “Монгол ногоо” төслийн зохицуулагч, агрономич Т.Төмөртогоотой ярилцлаа.

---

-Мэргэжилтний хувьд Японд монгол төмс гаргах боломжтой гэж үзэж байна уу?

-Энэ мэдээллийг сонссон. Японд монгол төмс гаргах бүрэн боломжтой. Давуу тал нь Япон, Монгол хоёр улс стратегийн гэрээтэй учраас татваргүй гарна.

-Та монгол төмс Японы стандартыг хангана гэж үзэж байна уу?

-Төмсний хэрэглээ олон төрөлтэй байдаг. Эхний ээлжинд хүнсний зориулалт. Энэ нь иргэд, зоогийн газрууд шууд хоолондоо хэрэглэх зориулалттай. Мөн үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашигладаг. Энэ нь цардуул гаргах, шарсан төмс, чипс хийх зориулалттай байдаг. Цардуулыг төмсний гурил ч гэж нэрлэдэг. Пүнтүүз хийнэ. Япон улс хүнсний зориулалтаар монгол төмс авах байх. Манайд тарьсан төмс япончуудын хэрэглэж байгаа төмсний стандартыг хангаж чадна. Зарим талаар давна.

-Бид хятад төмсөнд живэх шахаж байсан цаг бий. Яагаад өнөөдөр хамгийн чанга стандарттай япон хүнсэнд тэнцэх болов?

-Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн тусламжаар 2004-2015 онд “Монгол төмс” хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн. Төсөл эхлэх үед монголчууд 80 мянган тн төмс хурааж авдаг байсан. Энэ нь нийт хэрэглээний 50 хувь. Үлдсэн хэрэгцээгээ Хятадаас хангаж байсан. Тухайн үед дотоодод тарьж байсан төмсний сорт муудсан. Агуулахын хангамж, үрийн шинэчлэл гэх юмгүй дампуурсан. Үндсэндээ төмсний тариалалт унасан байсан. Төсөл хэрэгжүүлэхийн тулд бид эхлээд Голланд, Герман, Канад, ОХУ, БНХАУ гэх зэрэг улсаас 20 гаруй сортын үрийг судалсан. Эндээс Голланд, Германы гурван сортыг сонгосон. Үүнээс хойш үргэлжлээд долоон сортыг нутагшуулсан. Тав нь герман сорт байгаа. Сайн сортын үр нутагшуулсанаар бид 2016 онд 2012 онд 242 мянган тн төмс хурааж авсан. Төсөл эхэлж байх үетэй харьцуулахад төмсний тариалалт гурав дахин нэмэгдсэн. 2013 онд 40-өөд мянган тн төмс хаягдсан.

-Яагаад?

-Дотоодын хэрэгцээнээс илүү тариалалт хийсэн. Экспортлох боломжгүй, боловсруулах үйлдвэр байхгүй учраас. Сүүлийн гурван жилд жил бүр 160-аад мянган тн төмс хурааж байна. Энэ жил бас төмсний илүүдэл ажиглагдаж байгаа. Төмсний бөөний үнэ 350 орчим төгрөг байна. Чанарын хувьд өндөр хөгжилтэй орнуудын хамгийн сүүлийн үеийн чанартай сортуудыг нутагшуулсан.

-Өндөр хөгжилтэй орнуудын хэрэглэдэг төмснөөс зарим талаар давуу гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Өндөр хөгжилтэй орнууд хүнс импортлохдоо эхний ээлжинд эрүүл, аюулгүй байдлын шаардлага тавьдаг. Энэ нь тарихдаа ургамал хамгааллын бодис хэрэглэсэн бол пистицидын үлдэгдэл, мөн тарьсан ус, хөрсний бохирдол буюу хүнд металлын үлдэгдэл. Харин манай орны хувьд газар тариалангийн бүсэд аж үйлдвэр байхгүй. Бусад оронтой харьцуулахад химийн эрдэс бордоог маш багаар хэрэглэдэг. Бараг хэрэглэдэггүй. Дэлхийн түвшний химийн бордооны хэрэглээтэй харьцуулахад гурав дахин бага. Манай хөрсөнд ургасан төмс пистицидын үлдэгдэлгүй учраас эрүүл ахуйн баталгаа өндөр. Энэ нь манай давуу тал. Бид төсөл хэрэгжүүлэх явцад солонгос, хятадуудад дээжээ амсуулж байсан. Үнэхээр манай төмсийг илүү амттай гэж хүлээн зөвшөөрдөг.

-Манайд үйлдвэрлэлийн сорт байхгүй гэсэн. “Монголд үйлдвэрлэв” гэсэн чипс, пүнтүүз худалдаанд байдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Пүнтүүз, чипсийг үйлдвэрлэлийн хэмжээнд биш, жижиг цехийн хүрээнд үйлдвэрлэж байгаа юм. Бид үйлдвэрлэлийн зориулалтаар төмсний нэг сортыг нутагшуулаад бага хэмжээгээр тариалж байгаа. Тэндээс түүхий эдийг нь хангаж байгаа юм.

-Төмсний тариалалтт нэмэгдэх боломжтой юу?

-Томоохон боловсруулах үйлдвэр барьж, экспорт хийхгүй бол нэмэгдэх боломжгүй. Харин дээрх нөхцөл бүрдсэн тохиолдолд хэд дахин нэмэгдэх боломж бий.

-Боловсруулах үйлдвэр барих боломж байхгүй юу?

-Төмс илүүдсэн 2012 оны дараа жил бид Төв аймгийн Жаргалант сумын захиалгаар жилдээ 25 орчим мянган тн төмс боловсруулаад гурван мянган тн цардуул гаргаж авах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-г манай ТББ хийж өгсөн. Өнөөг хүртэл хөрөнгө оруулагч байхгүйгээс бариагүй.

-Нууц биш бол хэр хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай вэ?

-Тухайн үедээ 13 орчим тэрбум төгрөг байсан. Долларын ханшаас шалтгаалж нэлээд нэмэгдсэн.

-Хэдэн жилийн дотор өртгөө нөхөх вэ?

-4-5 жилд өртгөө нөхөөд, цаашид ашигтай ажиллах тооцоо хийсэн.

-Үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн борлогдох уу?

-Борлогдоно. Ер нь 20-30 мянган тн төмс боловсруулах цардуулын үйлдвэр барьж байж л асуудал шийдэгдэнэ. Ингэвэл төмсний тариалалт нэмэгдэх боломжтой.

-Хөршүүддээ төмс гаргах боломжтой юу?

-Ямар ч боломж байхгүй. Хятад улс төмсний үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлдэг. Хүнсийг дотоодоосоо хангах бодлого барьдаг. ОХУ нэг кг төмсөнд 6.5 рублийн гаалийн татвар ноогдуулж байна. Энэ нь монгол төмсийг Орост өрсөлдөх ямар ч чадваргүй болгож байгаа юм. Гэхдээ солонгос, япончууд манай төмсийг хэрэглэх сонирхол байна. Төмс маань чанарын шаардлага хангаж байна.

-Одоо яг ямар саад байна?

-Нэг үеэ бодвол бид хөршүүдтэйгээ транзит тээврийн талаар ахиц гаргаж байна. Төмс богино хугацаанд тээвэрлэх шаардлагатай бүтээгдэхүүн. Транзит тээврийн гэрээ шийдэгдвэл, эндээс Тяньжин хүртэл авто тээврээр гурав хоног яваад, цаашаа усан тээврээр долоо хоноод Япон, Солонгост хүрэх боломж бүрдэнэ.

-Хятадаас төмс орж ирж байгаа юу?

-Бараг орж ирэхгүй байгаа гэж хэлж болно. Хавар хомсдлын үеэр Хятадын эрт ургацын багахан хэмжээний төмс орж ирж байгаа. Удахгүй бүрмөсөн зогсоно.

-Хэрэв Япон руу төмс гаргах болбол хувь хүмүүс оролцож болох болов уу?

-Гаргах тохиолдолд томоохон ложистик төв хэрэгтэй. 50 мянган тн-ын агуулах гэх мэт. Эндээ төмсөө хүлээж авна. Стандарт хангасан тохиолдолд хувь хүн, аж ахуйн нэгж гэж ялгахгүй байх.

-“Монгол ногоо” төслийнхөө талаар танилцуулахгүй юу?

-Мөн л Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн санхүүжилтээр төмснөөс бусад нарийн ногооны хангамжийг нэмэгдүүлэх зорилготой төсөл. Өнөөдрийн байдлаар жилд дунджаар 100 орчим мянган тн нарийн ногоо хураан авч байна. Энэ нь дотоодын хэрэгцээний 50 хувь. Үлдсэн хэрэгцээг өмнөд хөршөөс хангаж байгаа. Бид жилдээ 40-50 мянган тн ногоо импортоор авч байна. Үүний 60-70 хувь нь байцаа, сонгино, сармис. 2020 он гэхэд дотоодын нарийн ногооны хэрэгцээний 80 хувийг дотооддоо хангадаг болох нь манай төслийн зорилго. Энэ нь байцаа, сонгино, сармисны тариалалт дээр илүү анхаарна гэсэн үг. Эхний жилүүдэд Төв, Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймгуудад хэрэгжинэ.

-Нөөшилсөн ногооны 70 хувь нь гаднаас ирж байна гэсэн судалгаа байна?

-Тийм ээ. Дотоодод боловсруулах үйлдвэрүүд байгуулагдсан. Асар өндөр хүчин чадалтай. Гэтэл кластрын систем байхгүйгээс үйлдвэрүүд тогтмол түүхий эдээр хангагдаж чадахгүй байгаа юм.

-Маш их нарийн ногоо байдаг. Өндөр хүчин чадалтай үйлдвэрүүд багахан хэмжээний үйлдвэрлэл явуулж байгааг юу гэж ойлгох вэ?

-Үйлдвэр, ногоочин хоёр тогтмол урт хугацааны гэрээ хийж, хэрэгжүүлж сурахгүй байна. Ургац их авсан жил үйлдвэр нь ногооныхоо үнийг унагаад, ургац бага аваад ногооны үнэ өсөөд ирэхээр ногоочид үйлдвэрт биш үнэ хүрсэн газар зарчихаад байгаа юм.

-Энэ байдлаас яаж ангижрах вэ?

-Бид төслийн хүрээнд хэн хэндээ тогтмол урт хугацаанд ашигтай байх нөхцөл бүрдүүлэхээр зорьж байна.

Х.БАТТӨГС