Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

---

-Хориход дөрвөн сар болчихов уу?

-Тэглээ.

-Олон хэрэг тохож байгаад Хөгжлийн банкны байртай холбоотой асуудлаар шийтгэчих шиг болсон. Тухайн үед яг ямар үйл явдал өрнөсөн юм бэ?

-Хэд, хэдэн хэрэг үүсгэснээс ганц хэрэг үлдчихээд байгаа нь энэ л дээ. Хөгжлийн банкинд ажиллаж байсныг та мэднэ. Миний хувьд Хөгжлийн банкийг байгуулагдахаас өмнө Герман, Япон, Солонгосын Хөгжлийн банкуудыг судалж байсан юм. Хөгжлийн банкны хууль батлагдахаас өмнө Монгол, Германы парламентын бүлгийн гишүүдийг Герман руу авч явж Хөгжлийн банкийг нь сонирхуулж байлаа. Германы Хөгжлийн банк маш том. Унаж босоод үзчихсэн, хотын төвдөө өөрийн гэсэн байртай банк л даа. Намайг 2012 онд ТУЗ-ийн гишүүнээр ажиллаж эхлэхэд Хөгжлийн банк яамны хонгилд үйл ажиллагаа явуулж байсан. Дараа нь түрээсийн байранд орсон. Сүүлд нь судалж байгаад байр авсан юм билээ. Хяналт, процесс энэ тэрийг нь шалгаад ТУЗ-ийн гишүүний хувиар зөвшөөрсөн гарын үсэг зурсан юм. Хамтын шийдвэр гарсан гэсэн үг. Гэтэл бүр сүүлд 2017 онд хэрэг үүсгээд татсан. Эцэст нь өнгөрсөн жилийн арваннэгдүгээр сард хоёр жилийн хорих ял хүчээр өгсөн. Давж заалдсаны эцэст хорих ялыг маань торгох ял болгосон.

Гэхдээ би өөрийгөө гэм буруутай гэж үзэхгүй байгаа. Угаасаа шүүхийн тогтоолоор ч тэр авлига аваагүй нь тогтоогдсон. Энэ тогтоолын хураангуй шүүхийн сан дээр ил тавигдсан учраас хэлж байна л даа. Одоогоор хяналтын шатны шүүхэд хандчихсан яваа. Хэргийн тухайд үүнээс илүү мэдээлэл өгөх боломж алга.

-“Эмнести интернэшнл”-ээс таны хэрэгт анхаарна, судална гэсэн утгатай бичиг ирчихэж. Өөр газруудад хандсан уу?

-Америк, Европын хүний эрхийг хамгаалдаг газрууд, НҮБ гээд олон улсын хэд хэдэн байгууллагад хандсан. Тэдний нэг нь “Эмнести интернэшнл”.

Ерөнхий сайд сая өгсөн телевизийн ярилцлагынхаа үеэр зургийг чинь тавьж байгаад шүүх рүү дайрсан агуулгатай байр суурь хэлнэ лээ. Хонгилын шүүгч нарт нөлөөлөөд цагаадчихлаа гээд…?

-Харин тэгж л байна лээ. Тэр нь өөр хэрэг. 80 шүүгдэгчийн гэх хэрэг. Анхан шатанд жараад хүнийг цагаатгасан байхгүй юу. Гэтэл буруу байна гээд талыг нь буцаачихсан юм. “Заавал яллаад ир” гэсэн утга шүү дээ. Миний хувьд анхан шатанд цагаадсан юм. Давах дээр ч гэсэн хэвээр үлдээсэн. Харин нөгөө байрны гэх хэрэг дээр би анхан дээр бас ялсан. Гэвч давах дээрээс заавал яллаад ир гэж буцаасан учраас ял авчихсан. Өөрөөр хэлбэл, давахаас буцаадаг юм хэвээрээ байгаа. Нотлогдохгүй бол цагаатгах учиртай. Харин одоо бол “Заавал ялла” гээд буцаагаад л байгаа.

-Байрны гэх буюу ял авсан хэргийн хувьд тэгвэл одоо ямар үндэслэлээр буруутгаад байгаа юм бэ?

-Эхэндээ эрх зүйн чадамжгүй байна гэсэн. Тэр нь няцаагдсан. Дараа нь “банкны байрыг өндөр үнэтэй авахад нөлөөлсөн” гэж буруутгасан. Мөн л няцаагдсан. Сүүлийн буруутгал нь их хөгийн. Дотоод журам зөрчсөн гэж үзсэн. Тэр нь надад огт хамаагүй зүйл. Дотоод журам нь гүйцэтгэх захирлын тушаалаар батлагддаг эд. ТУЗ-ийн гишүүд бол хуульд захирагддаг хүмүүс. ЗГХЭГ-ын дотоод журам байлаа гэж бодъё. Хэн нэг УИХ-ын гишүүнийг тэр дотоод журмыг зөрчлөө гээд шийтгэж болох уу. Эрүүгийн хэргийн зарим шүүгч нар Засгийн газрын шийдвэрийг тайлбарлаж эхлээд байгаа нь аюул шүү. Үндсэн хуулийн засаглал хуваах зарчимд халдахаас гадна иргэний эрх зөрчигдөх том эрсдэл үүснэ гэсэн үг.

-Авлигын шүүх байгуулбал бүр баллаж тавих юм биш үү?

-Өө, ёстой “ална”. Махны машиныг хуульчилна гэсэн үг. Хэрэв үнэхээр Авлигын шүүх байгуулъя гэвэл шүүгч нараа арван жилийн хугацаанд бэлдэж, эрүү, захиргаа, иргэний шүүгч нараас сонгон шалгаруулж авах хэрэгтэй. Хоёр жил болоод сольж байх шаардлагатай. Ингэж байж авлигын шүүх жинхэнэ утгаараа ажиллана. Манай эрүүгийн шүүгч нарын ачаалал маш их. Хэргээ уншиж амжихгүй байна. Сошиалаас, улстөрчдөөс маш их айж байна. Ингэчихээр иргэн хүний шударга шүүхээр асуудлаа шийдүүлэх эрх гээгдчихээд байгаа юм.

-Ачаалал ихтэй гэхээр хэргүүдийг халтуурдах магадлал өндөр юм байна даа?

-Угаасаа тэгж байгаа. Шүүхийн ажиллагаа их хурдан явагддаг болоод байна. Хэргүүдийг “машиндаж” байна. Энэ маш буруу. Монголын шорон дүүрчихээд байна даа, бараг. Сүүлдээ бүр Өмнөговьд шинэ шорон барина ч гэж байх шиг. Буруу тийш яваад байгаагийн л шинж. Харгис хууль, хатуу шүүхээр гэмт хэргийг дарсан улс дэлхийд байхгүй. МАН өөрсдийгөө социал демократууд гэж нэрлээд Швед, Норвеги маягаар явна гэцгээдэг. Гэтэл тэдгээр улс нь шоронгоо хааж байна.

-Шүүхийн реформыг яаж хиймээр юм бэ дээ?

-Бусад орны жишгийг харахад улсын төсвийн хоёр хувийг үл маргах журмаар шүүхэд өгчихдөг юм байна. Өнгөрсөн жилүүдийн статистикийг харахад манай улс жилд дунджаар 60-80 тэрбум төгрөгийг шүүхэд өгдөг. 700 шүүгчтэй шүү дээ, манай улс. Гэтэл 24-хөн хүнтэй Соёлын яамны жилийн төсөв 380 тэрбум төгрөг. Харьцуулаад үз дээ. Тэнгэр, газар шиг ялгаатай байгаа биз. Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл Сангийн яамтай төсөв тал дээр олигтой хэлэлцээ өрнүүлж чаддаггүй шиг байгаа юм. Бас хараат байдалд ороод байгаа юм. Татвар төлөгчид бид төрд татвар өгдөг, Сангийн яаманд биш. Сангийн яам дундаас нь хожоо гаргаж байхыг үгүйсгэхгүй.

-Монголын шоронд улс төрийн хоригдлууд гэсэн бүлэг бий болчихлоо гэвэл та санал нийлэх үү?

-Санал нийлнэ. Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал асан Н.Мөнхбат гэхэд л цэвэр улс төрийн хоригдол болчихож байгаа юм. Боловсруулах үйлдвэрт ТЭЗҮ-гүй байхад нь зээл өгсөн гээд л буруутгачих жишээний. Гэтэл боловсруулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг хүлээж авдаг субьект Монгол Улсад, Монголын төрд байхгүй. Төр өөрөө маш бүдүүлэг, боловсронгуй биш байгаагийн шинж. Тийм учраас энэ орчинд ажиллаж яваа залуустаа асар харгис хандаж байна. Шоронд байх дөрвөн сарын хугацаанд олон зүйл анзаарлаа. Маш олон залуу амьдралаа босгох гэж бизнес хийж яваад ялих шалихгүй алдаа гаргаад шоронд ороод ирж байна. Монголын төр залуустаа бизнесийн эрх чөлөөг нь өгөхгүй байна. Хууль нь их хатуу байна. Эхлээд боломж, эрх чөлөөг нь өгч байж хатуу хариуцлага ярих хэрэгтэй.

-Прокурорууд дээр хэлэх үг байна уу?

-Прокурорын босоо тогтолцоо маш бурууг мэдэрлээ. Улстөрчид нь прокурорууд, прокурорууд нь улстөрчид болчихсон. Улсын төсвийн нэг хувийг прокуроруудад оноож өгөх ёстой юм байна. Английн прокурорууд хиймэл оюун ухааны сургалтад суугаад дараа нь мөрдөн байцаагчдадаа сургалт хийж байна. Тухайн хүний зураг байхад л хиймэл оюун ухаанаар дуу, дүрс оруулчихаж байна. Үүнийг ашигласан гэмт хэрэг цахим орчинд гарах болсон. Цаашдаа бүр эрчимжих байх. Үүнийг Английн прокурорууд түрүүлж олж хараад, мөрдөн байцаагчдадаа хичээл зааж байна. Өөрөөр хэлбэл, нийгмээсээ түрүүлээд явчихаж байна. Европын улсууд хиймэл оюун ухааныг зохицуулах хуультай болоод эхэллээ. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор л хийж байгаа ажлууд. Гэтэл манай прокурорууд маш их ажилтай. Ачаалал нь асар өндөр. Бас социализмынхаа үедээ гацчихсан. Хүнээ л яллахыг урьтал болгодог. Прокурорын нэрийг хүртэл солимоор байгаа юм. Германд прокурорыг “төрийн өмгөөлөгч” гэдэг. Харин манайд “улсын яллагч” гэсэн хэвээр байгаа. Сэтгэлгээний маш том ялгаа. Иргэд юуны төлөө татвар төлж байгаа билээ. Шударга мөрдөн байцаагчаар хэргээ мөрдүүлж, мэдлэг, боловсролтой, хүнлэг прокуророор хэргээ хянуулж, шударга шүүгчээр хэргээ шийдүүлэхийн тулд татвар төлж байгаа.

-Нэг гажуудал бүр тогтчихлоо шүү. Эхлээд сошиалаар сэвж харлуулна. Дараа нь АТГ шалгана. Тэгснээ хориод ялтан болгочихдог…?

-Яг үнэн, сошиал троллуудаар баахан балбуулсны эцэст АТГ-ын комиссарууд орж ирж байгаа юм. Тэгээд прокурорууд орж ирдэг. Эцэст нь шүүх дээр очдог. Шүүх дээр очихдоо шударга зөв шүүгээд өгөөч гэж хүсэхгүй байгаа. “Хэнийх нь ч талд битгий орооч” гэж гуйдаг. Ийм л болчихсон. Мэдээж нуруутай, сайн шүүгч нар бий. Шүүгч нарын ёс зүй, хүнлэг сэтгэлд их сайн анхаармаар санагддаг. Хэлмэгдэл ихэсвэл төрд итгэх итгэл алдарч, ардчилал алдуурна. Энэ байдлаараа цааш явбал ерөнхий прокурорыг нь Оросоос, ерөнхий шүүгчийг нь Хятадаас томилдог болох цаг ойрхон л гэж хараад байгаа. Шударга, үндэсний үзэлтэй прокурор, шүүгч нар тэр цагт хамгийн түрүүнд хэлмэгдэнэ. Энэ хүсмээр ирээдүй биш.

-Одоо яг энэ зураглалаар баривчилгаа, мөрдлөг эхэлчихлээ. Баян Базараа, Ачит Ихт гээд цааш хөврөх нь тодорхой боллоо. Энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-“Ачит Ихт”-ийг хууль ба сошиалаар балбаж байна л даа. Гэтэл “Шүүхээр эцэслэн шийдэгдээгүй бол ямар ч хүнийг гэм буруутайд тооцож болохгүй” гэсэн Үндсэн хуулийн заалт бий. Сүүлд өрнөж байгаа үйл явдлыг анзаарах нь ээ улс төрийн зорилгоор нэр дэвших нам, эвслийнхэн рүү шалгаж эцэслээгүй байгаа хэргийг хэвлэлийнхэнтэй хамтран зохион байгуулалттайгаар зарлах, мэдээлэл гаргах асуудал тасрахгүй нь л дээ. Энэ байдал ужгирвал улс орны нэр хүнд, цаашлаад банк, санхүү, бизнеснийхний нэр хүнд гадаад, дотоодод унах эрсдэлтэй. Урт хугацаанд гарах эрсдэл гэвэл Монгол Улсын нийгэм, эдийн засаг гүн мухардалд орно. Эрсдэл гаргадаг энтрепренерүүд нь хохирч, хар пиараар хагартлаа баяжсан пиарчид хождог нийгэмтэй болжээ л гэж бодож байна. Коммунист намтай Хятад, дарангуйлагчтай Орос, капиталист Америк гээд бүх улс бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид, хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалж, дэмжиж байж хөгждөг. Гэтэл Монголд байдал эсрэгээрээ өрнөж байна. Одоогийн засаг өөдтэй болгоныг дарамталж, хорьж, байцааж байна. Шуудхан хэлэхэд, Монголоо хорлож байна. Иргэд нь эх орноосоо дайжих хүсэлтэй болж байгаа нь ч цаанаа ийм шалтгаантай. Би Германд сурч ажиллаж байхдаа “Зөгийн үүр” хөтөлбөр санаачлан эхлүүлж, олон хүмүүсийг эх оронд нь ирүүлсэн. Тэр үед Монголоо гээд ирсэн залуус буцаад гадагшилж байгаа нь харамсалтай.

-Та АН-ын гишүүн. Энэ засгийн газарт ямар дүн тавих вэ, МАН засагласан найман жилдээ нүдэнд харагдаж, гарт баригдахаар юу хийв?

-Өнгөрсөн найман жилд МАН юу ч хийсэнгүй. Дарханы 200 км замыг дуусгасангүй. Нэг ч үйлдвэр боссонгүй. Нэг ч төсөл хэрэгжсэнгүй. Ийм болохоор эдийн засаг томрохгүй байгаа юм. Төрийн албан хаагчдын тоо маш их болчихлоо. Наад захын жишээ гэхэд л цахим асуудал хариуцсан гурван байгууллагатай болсон. Чөлөөт зах зээлийг авч явдаг менежерүүдийн арми гэж байдаг. Манайд 30 мянган менежер байсан. Одоо 19 мянга болоод буурчихсан. Оронд нь татвар төлөгчдийн мөнгийг шимэгчилж амьдардаг дунд албан тушаалтнуудын тоо 40 мянгаар өсчихсөн байх жишээний. Буруу тийшээ яваад байна. Монголын ард түмэн хэн үнэн, хэн худал ярьж байгааг ялгах мэдрэмжтэй, дархлаатай болсон. Удахгүй болох сонгуулийн дараа эрх баригчид олон жилийн хулгай нь илрэх вий гэхээс ухаан алдталаа айж байна. Бүр МАН-ын зарим гишүүн одоогийн засагт итгэх итгэлээ алдсан байна. Аливаа Засгийн газар хойш харж биш, урагшаа харж манлайлах ёстой байтал түүх ухраах, гуйвуулах, рекламдахаас өөр ажил хийхгүй байгаад олон түмэн дургүй байна. Засгийн газар түүхчид биш, бүтээгчид байх ёстой.

-Гэтэл түүхийг ухрааж, шүүх шийтгэх ажлыг л эрчимтэй хийж байна…?

-Яг үнэн. Та зөв олж харсан байна. Түүхийг ухраах, шүүх гэж эхэлбэл хойшоо хэдэн жилээр ч ухрааж болно. Энэ засаг ажлаа мэдэхгүй байна. Пи Ар-ын компани шиг л байна. Ерөнхий сайд Харвард төгссөн юм бол юу сурсныхаа хэргийг гаргах хэрэгтэй. Юу ч хийгээгүй, ярихаас цаашгүй, бүхэл бүтэн найман жилийг өнгөрөөлөө. Агаарын бохирдлыг нүүрс, зуухаар шийднэ гэдэг бүхэл бүтэн зуунаар, магадгүй мянганаар хоцрогдсон сэтгэлгээ. Сэргээгдэх эрчим хүч, дулаан алдагдлыг багасгах, цахилгаан болон дулааны хураагуур ашиглах гээд зөндөө шийдэл бий. Замын түгжрэлийг хурдан шийдье гэвэл замын уулзваруудыг л зогсдоггүй, давхар гүүрэн болгочих хэрэгтэй. Манайд төмөр нь, цемент нь, ус нь байна. Инженерийн тооцоо хийгээд л болоо шүү дээ. Энэ бүхнийг засаг хийж чадахгүй, хувийн компаниудаар хийлгэх хэрэгтэй. Сайд даргын барьсан гүүр, зам, метро гэж байдаггүй. Тэд зөвхөн тууз л хайчилдаг. Хувийн хэвшлээ дэмж, том болго, бядтай болго, гадаадад гарга, энэ л зөв гарц. Зээл аваад дампуурах нь гэмт хэрэг биш. Гэтэл Монгол Улс нэмж шийтгээд шоронд хийж байна. Бизнес эрсдэлтэй. Тийм биш бол бүх хүн энтрепренер болчих байсан. Тийм хүн олон байдаггүй. Тэднийгээ дэмжих хэрэгтэй. Гэр орноо барьцаанд тавьж авсан зээлээ 100 хувь бусдад өгч тоног төхөөрөмж, бараа бүтээгдэхүүн захиалдаг хүмүүсийг энтрепренер гэдэг. Тэд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх гэж хүмүүсийг цалинжуулна. Бүтээгдэхүүнээ зарж олсон орлогоосоо зээл, хүү, татвараа төлнө. Тэр бүхний эцэст мөнгө үлдвэл сая нэг өөртөө зарах боломжтой болно. Энэ бүх эрсдлийг хүлээдэг зоригтой, ухаантай, авхаалжтай, ажилсаг хүнийг энтрепренер гэдэг. Бусад нь менежер, ажилтнууд.

-Хууль сахиулах байгууллагуудыг улс төрийн зорилгодоо гар хөл болгож ашиглах явдал сонгуулийн өмнө бүр ч эрчимжих байх, тийм үү?

-Хууль сахиулах байгууллагуудыг өрсөлдөгчөө намнах хэрэгсэл болгож байгаа нь ардчилсан Үндсэн хуулийг уландаа гишгэж байгаа хэрэг. Шуудхан хэлэхэд, Л.Оюун-Эрдэнээс салахыг олон түмэн ч, ойрын хүрээллийнхэн нь ч хүсч байна. Хүний эрх бол ардчиллын амин сүнс. Өмчийн эрх эдийн засгийн амин сүнс. Гэтэл эрх баригчид аль алиныг нь бусниулж байна. Ингэхдээ хуулийн байгууллагыг ашиглаж байна. Намайг балбадаг ч гэлээ үнэн үг хэлдэг нэг сэтгүүлчийг сонгууль өнгөртөл сэтгүүлчийн ажил хийж болохгүй гэсэн шүүхийн шийдвэр гарсан байх жишээний. Ийм зүйлийг Харвардад заасан хэрэг үү? Нар, салхинд олон жил гандаж, хур борооны усанд үнэт чанараа алдаж байсан уурхайн овоолгыг ашигласан сайн үйлстнийг хэдэн жил ч зовоож байна, бүү мэд. Бусад улсад уул уурхайн хаягдал овоолго, нуур цөөрөмд үлдсэн эрдсийг ялгаж авахыг бүх талаар дэмждэг. Би судлаач хүний хувьд сайн мэдэж байна. Би тэр хүнийг танина. Бие нь өвдөөд эмчлүүлж байгаа болохоор сэтгэл санааг нь дэмжиж утсаар ярьсан. Их л гомдолтой байна лээ.

-Төр хатуу байж гэмт хэргийг дарж чадахгүй тухай та түрүүн цухас дурдлаа. Тэгвэл яг яавал дажгүй нийгэм бүтээх бол?

-Түрүүн хэлсэнчлэн залуустаа бизнес хийх эрх чөлөөг өгөх хэрэгтэй. Тэгж байж эдийн засаг тэлж, нийгэм хөгжинө. Макро эдийн засагт алтан дүрэм гэж байдаг юм. Эдийн засгийн өсөлт нь хүн амынхаа өсөлтөөс түрүүлж явж байх ёстой. Манай эдийн засаг жилд нэг тэрбум доллараар тэлж байх учиртай. Ингэж байж чанартай ажлын байр бий болно. Монголчууд далан жил социалист нийгмээр явсан учраас үндэсний капитал гэж байхгүй. Баян хүн байхгүй. Бүгд л гаднаас хөрөнгө оруулалт татаж байна. Гэтэл сая хөрөнгө оруулалт татах боломжийг хаагаад хаячихлаа. Гадны хөрөнгө оруулагчдад 60 орчим жил газраа эзэмшүүлж ашиглуулдаг байлаа. Тэр зохицуулалтыг байхгүй болгочихлоо. Одоо таван жил тутамд сунгахаар болсон. Жинхэнэ хээл хахуулийн систем рүү оруулчихаж байгаа юм. Гаднаас хөрөнгө оруулалт татахгүйгээр эдийн засаг тэлэхгүй. Чанартай ажлын байр бий болохгүй. Чанартай ажлын байр бий болохгүй бол ажилгүйдэл, ядуурал өссөөр байна. Саяхан даа, Өмнөд Солонгосын нэг судлаачийн хийсэн судалгааг харлаа. Тэр судлаач “Ямар ч улсын иргэдэд Үндсэн хуулиар олгосон эрх чөлөө, эрх мэдэл байдаг. Монгол Улсын хувьд иргэнд нь эрх мэдэл алга. Хувьчилбал төрд нь 80, иргэнд 20 хувийн л эрх байна” гэсэн байна лээ. Бусад улсын хувьд энэ харьцаа 50:50 хувь байдаг. Ингэж байж эрх мэдлийн тэнцвэр бий болно. Гэтэл манайд Засгийн газар нь УИХ-ынхаа дээр гараад суух гэж байна. Одоо мөдхөн шүүхийн дээр гарах гэж улайрч байна. Энэ маш буруу. Монголын түүхийг харвал ийм замаар явж ирсэн. МАХН гээд төрийн дээр гарсан нам энэ улсыг хэдэн арван жилийн турш удирдсан. Хувь хүнд ямар ч эрх чөлөө байгаагүй. Байр нь хүртэл өөрийнх нь өмч биш байлаа. Цэдэнбал гэдэг хүний талаар юу бодохыг дарга мэддэг тийм л цаг байсан. Роналд Рейган гээд ганц дайсантай. Манай улс буцаад тэр байдал руугаа орох гээд байна. Нүдэнд үл үзэгдэх МАНАН бүлэглэл гээд ганц том дайсантай. Засгийн газрын талаар шүүмжилж болохгүй. Шоронд хийнэ. Жиргэж болохгүй. Торгоно. Жаахан хэтрүүлээд хэлэхэд Засгийн газрын талаар муугаар бодоход торгодог тогтолцоо руу явж байна. Жорж Оурэлийн 1984 цаашаа байдал руу орчихлоо.

-Сүүлийн асуултыг танд үлдээе?

-Миний хувьд цагаадна гэдэгтээ итгэлтэй байгаа. Гэвч шүүгч нар руу сошиалаар арай дэндүү дайрч байгаа учир эрсдэл бий. Ямартаа ч дарангуйлагчид даварч, түрүүний бөөснүүд төрийн толгойд гарсан энэ цөвүүн цаг дуусна гэдэгт итгэлтэй байгаа. Ямар ч юманд хэмжээ бий. Би Засагт Хан аймгийн Цогтой вангийн хошууны удамтай хүн. Манай түүхэнд Засагт ханы долоон хөх чоно гэж эх оронч эрс байлаа. Зарим нь эрсэдсэн ч сайн цагийг авчирч чадсан. Мөн манай нутгаас долоон хутагт төрөн гарсан сайхан түүх бий. Зарим нь цаг бусаар эрсэдсэн, гадагшаа зугтаж гарсан нь ч бий. Гэхдээ улс үндэстнийхээ тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөө тэмцэж чадсан. Энэ түүх намайг зоригжуулдаг.

–Эх оронч, хөх чоно гэсэн өнгө, утга бүхий үгсийг Фэнгшү Ганбаатар, Ба аварга, Женко тэргүүтэй популист улстөрчид давтамжтай унагадаг. Хэт үндсэрхэг ийм үзлээс аль болох болгоомжилж явмаар санагддаг юм. Таны саяны хэлсэн үгс Х.Баттулгын хөх Монголын хөх тугаас тэс өөр ойлголт биз дээ?

-Тэр хүн бол философигүй, хэлбэр хөөсөн хүн. Монголчууд бид эх орон, үүх түүхээ хэрхэн хайрлахаа оросуудаар заалгах хүмүүс биш. Европын олон оронд хэт барууны, хэт үндсэрхэг үзэлт нам хүчнүүдийг Оросууд санхүүжүүлж байна. Манайд ч ийм байж болзошгүй. Эцэст нь эрүүл саруулаар сэтгэдэг хүмүүст “энэ эгзэгтэй цаг үеийг хамтдаа тэсээд даваад гаръя” гэж уриалмаар байна.