Энэ амралтын өдрүүдэд “Морьтой жагсаал” гээч болж өнгөрлөө. Өмссөн зүүсэн, унасан эдэлсэн нь яасан ч бийлэгжүү юм. Монголд урьд хожид болж байсан элдэв жагсаал, цуглаанаас үүгээрээ гоц гойд ялгарахаар байна лээ. Ардчилсан улсад хэн нь жагсаж цуглах бүү хэл, юугаа өмсөж зүүх нь тухайн хүний эрх учраас тэр тухай нь юу ярих билээ. Харин тэд ингэж жагсахдаа өвөл, хаврын морин уралдааныг сэргээ, “Дүнжингарав” уралдааныг явуулахыг хориглосон Засгийн газрын тогтоолыг хүчингүй болго гэсэн шаардлага тавьсан. Энэ шаардлага гээч нь монголчууд хүлээж авахааргүй зүйл байсан тухай л бичих гээд байгаа хэрэг.

Манай сонин аль 1990-ээд онд л анх хөр цасны хайруу, хөхөө өвлөөр хүүхдээр хурдан морь унуулж, баячууд зугаагаа гаргаж байгааг эсэргүүцэн дуугарч бичиж нийгмийн хөдөлгөөн болгож байв. Түүнээс хойш энэ асуудал дээр олон улсын болон Монголын хүүхдийн байгууллагууд анхаарч эхэлсэн байдаг юм. Улмаар унаач хүүхдүүдийн хүүхдийн эрхийн тухай яригдаж, хамгаалалтын хувцас хэрэглэл өмсгөж эхэлсэн. Сая жагсаал зохион байгуулсан нөхдүүд өвөл, хаврын морин уралдааныг “No war” болон “No na­adam” хөдөлгөөнийхөн болиулсан утгатай юм яриад байна лээ. Харин ч тэд чинь цар тахлын үед ард түмнийг наадам хийхийг хориглочихоод төрийн томчууд өөрсдөө хаалттай байдлаар наадам зохион байгуулсныг эсэргүүцэж байсан юм шүү. Ийм байтал үнэхээр мэддэггүй юм уу, мэдэн будилдаг юм уу тэр хэд рүү дайрч байгаа харагдана лээ. Хэн нэгнийг буруутгах хэрэг байсан байх л даа. Харин явж, явж “Дүнжингарав” уралдааныг болиулахад хамгийн том үүрэг гүйцэтгэсэн буруутан нь уяачид өөрсдөө болж таарах гээд байсан байх. Монголын өв соёл гэж цээжээ дэлдэж, малгайн дээрээ алтан морь асаасан хэдэн уяачдын эрх ашгийн зодоон дунд л тэр жилийн “Дүнжингарав” уралдаан “Шөнөжингарав” болж, ард түмэн эсэргүүцэн буруушааж, Засгийн газар тогтоол гарган болиулсан байдаг юм. Гэтэл одоо түүнийгээ сэргээ гэж байна. Өөрсдийнхөө эрх ямба, өвөр хоорондын тэмцэл, монгол, эрлийз мориныхоо хэрүүлийн учрыг олж чадаагүй байж дахин сэргээгээд нэг их том өөрчлөлт гарах нь юу л бол.

Өвөл, хаврын цагт морь уралдуулах нь монголчуудын уламжлалт өв соёл байсан мэтээр уяачид их ярих болсон. Гэвч тийм биш гэдгийг хүмүүс архивын баримтаар ил болгоод яриад эхэлсэн байна. Өчигдөр л гэхэд УИХ-ын гишүүн Х.Баасанжаргал энэ асуудлаар мэдээлэл хийж “Би хаврын морин уралдаан Монголын уламжлалт өв соёл биш гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэгдье. Үүнийг Архивын ерөнхий газрын баримтаар болон шүүхээс тогтоосон. Хаврын морин уралдааныг 2004 оноос хойш л зохион байгуулж эхэлсэн” гэсэн юм. Үнэхээр өвөл, хавартаа морио уралдуулмаар байдаг юм бол уяачид өөрсдөө ч юм уу, аль эсвэл 16 наснаас дээш хүнээр унуул гэдгийг ч цахим орчинд хүмүүс бичиж байна. Түүнээс биш аав, ээжийнхээ өврөөс ч гараагүй шахам хүүхдүүдээр тэсгим өвлийн цагт морь унуулж, өөрсдийнхөө зугааг гаргах хэрэг байхгүй. Хасах 20 хэмийн хүйтэнд алхаад явах бол нэг хэрэг. Харин дулаан байшинд тэжээлгэж, тариа тариулчихсан эрлийз морины нуруун дээр 60-70 км цагийн хурдтай давхих бол огт өөр зүйл. Тиймээс л хүмүүс өвлийн цагт хүүхдээр морь унуулахыг эсэргүүцээд байгаа юм. Түүнээс биш уяачдын хэлээд байгаа шиг Хятадын эрлийз, гадныхны гар хөл болчихсон, мөнгөөр өв уламжлалаа үгүй хийх гээд байгаа юм биш. Өмнөд Монголд өвлийн уралдаанаа алдчихлаа гээд халаглаад байх юм. Эхлээд түүнийг нь очоод үзчих хэрэгтэй. Дандаа насанд хүрэгчдээр унуулж, богино зайнд уралдуулдаг юм.

Морин уралдаан гэдэг дэлхийн хамгийн гоё, цэвэр бизнес болтлоо хөгжсөн. Олон мянган хүн нэгэн зэрэг гараанаас бариа хүртэл нь харж болдог, бооцоо тавьдаг уралдаанууд дэлхийд хаа сайгүй бий. Тийм байхад хүүхдийн амь насаар дэнчин тавьж, ямар ч үзэгчгүй, зөвхөн өөрсдийгөө зугаацуулах гээд дайраад байж болохгүй. Саяхан нийтлэлч Баабар “Эрт балар цагийн суртлыг орхиж байх ёстой” гэж бичсэн байсан. Үүн шиг уяачид маань хүний хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндээр дэнчин тавих гэж улайрч байхаар арай өөрийг, шинийг эрэлхийлж санаж сэдэх хэрэгтэй. Алтан морьтой малгай агсаж явахынхаа оронд хэдүүлээ нийлээд аятайхан ганц морин тойруулгын цэнгэлдэх хүрээлэн байгуулчих ёстой юм. Тэгээд түүндээ жил сар, өдөр хоногт баригдахгүй уралдуулж, өвөр зууртаа бооцоогоо тавьж, сэтгэлийн их хийрхлээ дарж суувал хэн ч, юу ч хэлэхгүй. Хууль ёсныхоо дагуу явж л байвал Монгол төр очиж хориглоод, ард түмэн эсэргүүцээд байхгүй. Өргөн уудам газар нутагтайн хэрэг юу билээ. Гараанаас нь үзэгчид хамт гарч барианд ортол нь үзчихдэг байдлаар шийдэхэд ч болохгүй юмгүй. Үсрээд 50 км төмөр зам, хэдэн вагон л хэрэг болно биз. Агаарын тээврээр ч шийдэж болно. Иймэрхүү хэмжээний бүтээн байгуулалтын хөрөнгийг бараг захын нэг уяач нь гаргана биз дээ. Энэ мэтчилэн шинэ санаа гаргаж, түүнийгээ бүтээн байгуулж өрсөлдөн тэмцэлдмээр байна. Түүнээс биш уламжлалд байгаагүй зүйлийг өв соёлоо хэмээн гөрдөж, ухаан суугаагүй хүүхдүүдийг хөөргөж, хөхөө өвлөөр морь унуулах тухай гоншгонож суумааргүй байна, эрхэм уяачид аа. Тоотой хэдэн улчтөрчид нөлөөлөх замаар энэ мэт хийрхэл, санаархлаа биелүүлнэ гэвэл ард түмэн хүлээж авахгүй гэдгийг ч ойлгох хэрэгтэй.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ