Ардын хувьсгалын үед байгуулагдсан МАН болон Ардчилсан хувьсгалын үед байгуулагдсан Ардчилсан намын дарга нарын сунгаа намрын улс төрийн халалтын цөм болж байна. Монголын улс төрийн хоёр том хүчний дарга тодрох энэхүү үйл явц угтаа их энгийн. Аль ч намын дүрэмд нь даргаа хэрхэн сонгох, хэн ямар шалгуураар нэр дэвших эсэх нь бүгд тодорхой байгаа. Гэвч намын дотоод зөрчилдөөнүүд болон гаднаас нөлөөлөх том улстөрчдийн сүүдэр тодорхой зүйлийг тодорхой бус болгосоор байна. Үүнд нөлөөлж байгаа хамгийн том субьектийк ерөнхийлөгч хэмээн улс төрийн хүрээнд ярьж, шүүмжилсээр байгаа юм. Ардын намын хувьд өнгөрсөн хаврын чуулганаар намын дарга, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийгээ унагасан. Тус намын дүрэмд Ерөнхий сайд намын дарга байна гэсэн заалт тодорхой байгаа. Тэгвэл дүрмийнхээ дагуу одоогийн Ерөнхий сайд Г.Занданшатар намын дарга болох ёстой. Хэрэв өөр хүн МАН-ын дарга болно гэвэл намынх нь энэхүү дүрэм зөрчигдөх нөхцөл бүрдэнэ. Тиймээс Ерөнхий сайдаа намын дарга болгоход Ардын нам дотроосоо эсэргүүцэх хүн цөөхөн байх болов уу. Харин Ардчилсан намын хувьд олон жилийн хэрүүл, маргааны дараа Лу.Гантөмөрийг намын даргаараа сонгож, улмаар 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцож, түүхэндээ парламентад хамгийн олон суудал авч чадсан. Харамсалтай нь олонх болж чадаагүйг бид мэднэ. Ингээд эрх баригч МАН-ын урилгаар АН Засгийн газрыг хамтарч байгуулан ажилласан ч мөн эрх баригчдын саналаар засгаас хөөгдсөн. Энэ үйл явцын дараа АН-ын дарга Лу.Гантөмөр намын даргаа өгөхөө албан ёсоор хэлж байв. Угаасаа ч намын дүрэм шинэчлэгдэхтэй зэрэгцээд АН-ын дарга солигдох эсэх нь цаг хугацааны асуудал байсан байх. Өөрөөр хэлбэл, АН Улс төрийн намын тухай хуульд нийцүүлэн дүрмээ өөрчилсөн. Шинэ дүрмийн өөрчлөлттэй холбоотой хэлэлцүүлгээ ч орон даяар хийж дуусгасан. Одоо гагцхүү хэлэлцүүлсэн уг дүрмээ албан ёсоор батлах л дутуу байгаа. Дүрмээ албан ёсоор батлах хүртэл одоо мөрдөгдөж байгаа дүрэм хүчин төгөлдөр үйлчлэх ёстой. Хэрэв шинэ дүрмээ баталж амжихгүйгээр намын даргаа сонгоно гэвэл хуучин дүрмээрээ явахаас өөр сонголт АН-д байхгүй. Зарим гишүүдийнх нь зүгээс хуучин дүрмээрээ даргаа эхлээд сонгочихъё, дараа нь дүрмээ хэлэлцээд баталчихъя гэдэг санал гаргаж байна.Цаагуураа гишүүдийн санал боловч үүнд нь тус намын өмнөх удирдлагууд нөлөөллөө үзүүлсээр байгаа юм. Нэг үгээр хэлбэл, Ардын нам дотор намын даргын өрсөлдөөн далд хэн болох нь бараг л тодорхой байдлаар явж байгаа бол Ардчилсан нам дотор ил атлаа хэн болох нь тодорхой бус байдлаар улс төр өрнөж байна. Ерөнхий сайд дан дээлтэй, улс төрийн хүч сул гэж шүүмжлүүлж байсан. Энэхүү улс төрийн эрх мэдлээ нэмэгдүүлэх хамгийн таатай боломж нь намынхаа даргыг авах. Энэ ч утгаараа Ерөнхий сайдын хувьд нам дотроо олон уулзалт хийж байгаа гэх яриа улс төрийн хүрээнд яригдаж байна. Бүр зарим уулзалтад Ерөнхийлөгч өөрийн биеэр оролцож байгаа мэдээ сайтуудаар олон гарсаар. Ерөнхийлөгчийн хувьд МАН-аас сонгогдсон хүн. Тиймээс намын хэрэг түүнд хамаатай байсаар байх хэдий боловч тэр бол Үндсэн хуулиар нам бус болсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгч. Үндсэн хуулийн Гучдугаар зүйлийн наймд “Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүн, хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах бусад ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй. Хэрэв Ерөнхийлөгч өөр ажил, албан тушаал эрхэлж байгаа бол тангараг өргөсөн өдрөөсөө эхлэн уг үүргээс чөлөөлөгдөнө. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нам бус байна…” гэж, мөн тус зүйлийн нэгдүгээрт “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн” хэмээн заасан байдаг. Хэрэв мэдээллийн сайтуудаар цацагдаж байгаачлан Ерөнхийлөгч өмнө байсан намынхаа дотоод улс төрийн томилгоонд хөндлөнгөөс нөлөөлж, улс төрийн намын гишүүдтэй уулзалт хийж байгаа нь үнэн бол энэ нь хууль зөрчсөн хэрэг гэж үзэх үү. Аль эсвэл нам бус байна гэсэн Үндсэн хуулийн заалт амьдралгүй хууль гэж ойлгох уу. Энэ утгаараа улс төрийн намын дотоод асуудалд Ерөнхийлөгч ямар нэгэн байдлаар нөлөөлж л байгаа бол энэ нь хууль дээдлэх зарчмаас гажсан үзэгдэл болж таарна. Өнөөгийн Ерөнхийлөгчөөс өмнөх төрийн тэргүүнүүдийн хувьд нам бус байх зарчмаа тодорхой үйлдлүүдээр харуулж, энэ зарчмаа барих гэж хичээдэг байсныг улс төрийн хүрээнийхэн мэднэ. Гэтэл Ерөнхийлөгч АН-ын даргын сунгаанд тэр хүнийг илт дэмжиж байна, МАН-ын даргад түүнийг нэр дэвшүүллээ, санал болголоо, сонгуульт ажилд нь дэмжлэг үзүүлж байна гэх мэдээлэл сайтуудаар дүүрэн байгаа нь ямар учиртай вэ. Ер нь Ерөнхийлөгчийн нам бус байх Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчиж байгаа эсэхийг хэн хянан шийдэх ёстой вэ. Үндсэн хуулийн манаач Цэц үүнд хяналт тавих хэрэгтэй юу. Эсвэл УИХ-ын гишүүд уг асуудлыг УИХ-ын чуулганаараа хэлэлцэх шаардлагатай юу. Улс төрийн хүрээнд Ерөнхийлөгчийг улс төрийн намуудын дотоод асуудалд болон ямар нэгэн удирдлагын томилгоонд санаачилгатай, идэвхийлэн оролцож байгааг шүүмжлэн ярьж байгаа юм. Харин хэн ч түүний өөдөөс хуулиа, зарчмаа зөрчөөд байгаа юм биш үү гэж хэлж чадахгүй байгаа нь Ардчилсан улсын хувьд эмгэнэл биш үү. Нэг үгээр хэлбэл, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монголын улс төрийн хоёр том хүчний даргын томилгоонд нөлөөлж чадаж байгаа бол Монгол Улс дарангуйллын тогтолцоо руугаа аль хэдийнэ гүн гүнзгий орсны том илрэл гэж харагдахаар байна. Монголын улс төрийн том хүчнүүдийн дарга хэн болох эсэхийг монголчууд төдийгүй дэлхийн томоохон бизнес, улс төрийн бүлэглэл сонирхон харж суугаа. Тэд хэн дарга болох вэ гэхээс илүү хэнийг ямар шалгуураар хэрхэн сонгох вэ гэдэг процессыг хэн хүнээс илүү судлан тандаж байгаа. Том зургаараа улс төрийн намуудын даргын сонгууль хэрхэн болж байгаагаас хамаарч Монгол Улс ардчилсан улс үнэхээр мөн үү, хуулиа дээдэлж байна уу, эрх мэдлийн тэнцэл нь хэрхэн хангагдаж байна гэдгийг анхааралтай ажиглаж байгаа нь тодорхой. Монгол Улс улс төрийн түвшиндээ ямар нөхцөл байдалтай байна, эдийн засаг, нийгмийн орчин нөхцөл, иргэдийнх нь хуулиа дээдлэх мөн чанар нь ямар байна гэдгийг харсныхаа дараа хөрөнгө оруулалтаа оруулах эсэхээ шийддэг. Гадны томоохон хөрөнгө оруулалт ингэж л орж ирдэг. Наанаа манай улс төрийн зодоон боловч цаанаа ямар өрнөл явагдаж байдгийг бид ойлгох хэрэгтэй.

Э.МӨНХТҮВШИН