Монгол Улс 2023 оны дөрөвдүгээр сараас Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын зах зээлд халал аргаар бэлтгэсэн махыг албан ёсоор нийлүүлж эхэлсэн билээ. Одоогоор Иран, Кувейт, Эмират, Саудын Араб зэрэг улсад халал мах экспортолж байна. Үүнтэй холбоотойгоор манай улс 2030 он гэхэд халал аргаар боловсруулсан олон улсын махны зах зээлд таван их наяд ам.доллартай тэнцэхүйц худалдаа хийнэ. Шашны онцлогоос шалтгаалсан 57 улс орны 2.2 тэрбум хүн халал мах хэрэглэдэг. Үүнээс Ази, Номхон далайн бүс нутагт гэхэд халал аргаар боловсруулсан махны зах зээл хоёр их наяд ам.долларт хүрсэн хэмээн Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимаас мэдээлж байсан аж.

Тэгвэл манай улс албан ёсоор олон улсын зах зээлд халал мах экспортлоод хоёр жил өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд ямар, ямар өөрчлөлт гарсан, махны экспорт өссөн, буурсан эсэх талаар “Завхан хүнс групп” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Болдбаатар “Халал махны талаар ярихаасаа өмнө энэ нэрний утгыг ойлгох хэрэгтэй. “Халал” гэдэг нь зөвшөөрөгдсөн, цэвэр гэсэн утгатай үг. Нөгөө талд халал бол угаасаа олон улсын стандарт.

Халал нь ганцхан мах бус өөр төрлийн хүнсэн дээр ч байдаг. Түүнчлэн бидний сайн мэдэх Муслим шашинтай булангийн орнуудын хүнсэндээ хэрэглэдэг зарчим юм. Өөрөөр хэлбэл, малыг гаргахдаа заавал муслим шашинтай хүнээр гаргуулдаг дүрэмтэй. Түүнээс биш муслим шашингүй, буддын, христийн, эсвэл ямар ч шашингүй хүн төхөөрсөн малын махыг халал стандарт гэж үздэггүй. Энэ төрлийн мах хэрэглэдэг хүмүүс хүнсэндээ огт хэрэглэдэггүй. Зөвхөн өөрсдийнхөө шашны лам буюу мулагаараа ном уншуулж төхөөрүүлсэн малынхаа махыг иддэг хатуу дүрэмтэй хүмүүс байхгүй юу. Халал махыг хадгалахад хамгийн тэсвэртэй байдгаараа давуу талтай.

Түүнчлэн амт чанараа амархан алддаггүй, хөлдөөж тээвэрлэх явцад махны өнгөнд өөрчлөлт ордоггүй, үнэр нь өөрчлөгддөггүй онцгой чанартай учраас дэлхийн мах экспортлогч орнууд ихэвчлэн энэхүү стандартаар махаа бэлддэг. Сая хэлсэнчлэн халал арга гэдэг нь Исламын шашны ёс заншлын дагуу тухайн малын мөгөөрсөн хоолой, улаан хоолой, хүзүүний артери, венийн судсыг дайруулан огтолж, амийг нь тасалсны дараа цусыг бүрэн гадагшлуулдаг юм. Энэ нь мал амьтны амийг таслах хамгийн энэрэнгүй арга ч гэж муслиминчууд үздэг юм билээ. Манай мал төхөөрөх аргаас нэлээн ялгаатай.

Хоёрдугаарт, халал стандарт нь хүнсний аюулгүй байдлыг маш сайн хангасан байдгаараа бусад махнаас ялгардаг. Маш олон хүнсний аюулгүй байдлын дүрмийг мөрдсөний үндсэн дээр халал мах ямар ч цусны толбогүй, бохирдолгүй, цэвэрхэн гаргагддаг. Дээр дурдсанчлан тухайн малын амийг тасалсны дараа цусыг нь бүрэн гадагшлуулдаг учраас маш цэвэрхэн байдаг. Мах нь бол хонины мах. Хамгийн гол нь тухайн хонийг гаргах стандарт, технологи нь бусад орныхоос өөр гэсэн үг. Муслим шашны ламаар хоолойг нь хэрчүүлсэн байх ёстой гэдэг ч юм уу. Заавал муслимин хүний хатуу хяналт дор бэлтгэгддэг онцлогтой. Монгол хүн бол хаана ч хамаагүй бэлтгэсэн мах иддэг шүү дээ. Гэтэл муслимин хүмүүс чинь өөр юм байна.

Манай үйлдвэр Иран улс руу халал стандартын мах хамгийн их гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл, Ираны засгийн газрын мал эмнэлгээс нэг эмч, нэг технологич томилогдож ирдэг юм. Зөвхөн манай үйлдвэрийн кодоор ирж, бидэнд хяналт тавина гэсэн үг. Өнөөдөр 500 хонь бэлтгэсэн гээд тухайн эмч бар кодоо мах нэг бүр дээр шошиголж, наагаад, хайрцаг саванд хийж өөрийн улс руу экспортолдог. Харин ингэж хянагдаагүй махыг халал гэж үздэггүй. Ямар ч муслимин хүн худалдаж авч хүнсэндээ хэрэглэхгүй.

Энэжил манай үйлдвэр 200 гаруй тонн халал мах экспортолсон

Одоогийн байдлаар Монголын үйлдвэрүүд Иран улс руу хамгийн их халал мах гаргаж байна. Үүний дараа Узбекистан, Тажикистан, Киргиз гээд муслим шашинтай ихэнх орон руу их, бага хэмжээгээр гаргаж байгаа. Сүүлийн үед Монголоос хонины мах л ихэвчлэн гарч байна даа. Дэлхийн зах зээл дээр халал махны эрэлт бол бий. Харин бидний хувьд малын олдоцоосоо шалтгаалаад их бага хэмжээгээр экспорт хийдэг юм. Жишээ нь, энэ жил манай үйлдвэр гэхэд 200 гаруй тонн халал мах экспортолсон. Анх халал махыг дэлхийн зах зээлд борлуулж эхэлсэнтэй холбоотойгоор тэдэн тонныг долоо хоногт, нэг сард экспортолно гэх мэдээ явж байсан шүү дээ. Гэхдээ одоо бодит нөхцөл байдал ийм л байна. Хамгийн их халал мах гаргаж байгаа орон одоогоор Иран улс. Ер муслиминчууд 1-2 настай хонь хамгийн их хүсдэг. Тиймээс халал махны экспорт сайн, эсвэл муу байна гэж хэлэх хэцүү. Бидний хувьд дундаж хэмжээгээр экспорт хийгээд, тодорхой ашиг олоод явж байна. Халал стандарт бол манай малчдын махыг дэлхийн зах зээлд борлуулах нэг төрлийн боломж юм.

Сүүлийн үед яагаад дотоодын зах зээл дээр мах үнэд ороод байгаа вэ гэвэл экспорт сайн хийгдсэнтэй холбоотой. Учир нь гадагшаа их хэмжээгээр мах гаргаснаар дотоодын зах зээлд хомсдол бий болсон гэсэн үг. Мэдээж, энэ нь Улаанбаатарын хэрэглэгчдэд жаахан асуудалтай боловч малын мах үнэд орох нь илүү чухал. Энэ утгаараа цаанаа ач холбогдолтой. Өмнө нь бид Хятад улс руу хамгийн их мах гаргадаг байлаа. Гэхдээ Хятад руу түүхий мах гардаггүй сул талтай. Зөвхөн дулааны аргаар боловсруулсан мах гаргадаг учраас хонины махан дээр хязгаарлагдмал. Тиймээс бид ямаа, үхэр, сарлагийн махаа чанаад, дулааны аргаар боловсруулж гаргадаг шүү дээ. Адууны мах бол түүхийгээрээ гарч байгаа. Бид ганцхан Хятадыг хараад суух биш. Өөр шинэ зах зээлүүдийг эрэлхийлэх хэрэгтэй. Ялангуяа булангийн орнууд бол бидний хувьд алдаж болохгүй томоохон махны зах зээл. Бидэнд байгаа нь мал сүрэг шүү дээ. Сонирхуулаад хэлэхэд, муслимин шашингүй улс орнууд л олон улсын халал махны стандартын зах зээлд тэргүүлдэг юм байна. Жишээ нь, Австрали, Бразил, Франц, Шинэ Зеланд, Энэтхэг, Тайланд, Малайз гэх мэт улс халал махны зах зээлийг эзэлчихсэн. Эдгээр орнуудаас Австрали улсын мах, махан бүтээгдэхүүний нийт үйлдвэрлэлийн 96 хувийг халал стандарт эзэлж байх жишээтэй. Уг нь бидэнд ч боломж бий. Одоо Иран, АНЭУ монгол хонины маханд нэлээн ам сайтай байгаа. Гол нь бид муслиминчуудын хүсээд байгаа стандартыг л сайн мөрдөх хэрэгтэй.

А.Даваадулам