Яруу найрагч Д.Урианхайн хамт

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Рагчаагийн Батжаргалтай хөөрөлдлөө. Говьсүмбэр, Чойр гэхээр утга зохиолын хүрээнийхэн “Аа, манай Батжаргал ахын нутаг” гэцгээдэг. Энэ хүн тэр л нутгийн эд эс, нэр төр болтлоо тэнд ээнэгшин идээшжээ.

---

-Таныг Говьсүмбэрийн уугуул гэж ярих хүн олширч. Та яг хаанахын хүн билээ?

-Би Дундговь аймгийн Дэрэн сумын хүн. Дэрэн сум гэхээр та нар яруу найрагч Цэндийн Чимэддорж, Зууны манлай уртын дууч Норовбанзад гуай нарын нутаг гэж сайн мэднэ дээ. Намайг сурагч байхад Дэрэн сумын төв гэж гуравхан байшин, гучаад айл л байдаг суурин байлаа.

-Танай Дэрэн сумаас өөр зохиолчид олон төрсөн үү?

-М.Жавган гэж мундаг зохиолч байлаа. Саяхан Заяатын Ядмаа зохиолч энэ хүний тухай тодорхой дурссан байсан даа.

-“Болор цом”-ын хошой шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу найрагч Цэндийн Чимэддоржийг та багаас нь таних уу?

-Дэрэнгийн наадам гэж дэлхий донслом сайхан юм болно. Манай хонхрынхон наадамд очоод сумын зүүн хойдтой Дэрсэнэ усанд бууна. Тэгшийнхэн манай майхнаас жаахан урдуур Сэрүүн дэнжид бууцгаана. Бид Тэгшийн хүүхдүүдээс жаахан цэрвэцгээнэ. Тэдний дунд охин шиг урт гэзэгтэй оворжуу царай, хянган хамартай, хөдөлгөөн нь чавхны чулуу шиг гялба шалба хийсэн хөх хүү байсан нь Цэндийн Чимэддорж минь байлаа. Чимэддорж арав гаруй хүүхдийг тонгорох, дэгээ ороох, суйлах мэхээр дараалан давахыг хараад энэ лав бөх болох байх гэж бодож байж билээ. Их шөрмөстэй хүү байсан. Тэгэхдээ Чимээ минь Монголын их яруу найргийн далай даян дархан аварга болсон доо.

-Хожим Чимээтэйгээ аль хэр ойр байв?

-Би насаараа Дорноговь аймгийн Сүмбэр сумын хичээлийн эрхлэгчээр ажилласан хүн. Нэг өглөө хичээлээ оруулчихаад сургуулийн үүдэнд зогсож байтал хоёр хүн ирж явна. Тэгтэл Цэндийн Чимэддорж, шог зохиолч Шагдайн Цэнд-Аюуш хоёр араас намайг сурагласаар орж ирдэг юм. Төвөөс ирэх зохиолч нүдний гэм, намайг сураглаж ирэх нь гайхалтай санагдсаныг яана, миний баярласан гэдэг учиргүй. Тэр өдөр өнөөх хоёртойгоо уран бүтээл ярьж ёстой нэг жаргаж өнжиж билээ. Сүүлд намайг хотод нэгэнтээ ирэхэд Чимэддорж олзуурхан, бас далим эрээ биз Барнангийн Доржпалам, Цэрэнтулгын Түмэнбаяр нарыг дуудан шүлэг зохиолоо уншицгаан мөн ч сайхан байж билээ.

-Таны багш хэн билээ?

-Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Дэндэвийн Пүрэвдорж шүү дээ. Намайг олны дунд шүлгээ унш гэж их ичээнэ. Бас анхны шүлгийг Цэгмидийн Гайтав гэж аваргад өгүүлж “Яргуй” сэтгүүлд хэвлүүлж байлаа.

-Утга зохиолын ахмадуудыг та сайн мэднэ биз?

-Далантайн Тарва гэж мундаг хүн байлаа. Задгай талбайд хүмүүс суулгачихаад шүлгээ унших нь заан тонгочоод байх шиг санагдана. “Пискарёвын булшнаас олдсон найраглал гэж бүхэл бүтэн ном байхаар урт найраглалыг хоёр гараа зэрэг дохиод цээжээрээ дуржигнуулж гарна даа. Хүмүүсийн алга ташилт үерийн ус шиг асгарна. Энэ найраглал нь нэгэн үе дунд сургуулийн сурах бичигт хүртэл орж байсан даа.

-Мөнгөн үеийнхнээс сэтгэлд тань үлдсэн уран бүтээлч хэн байна?

-Зохиолчдын хороон дээр Дэндэвийн Пүрэвдоржийн танхим гэж яруу найргийн дэг сургууль наян зургаан оны хавьд хичээллэдэг байв. Нэг өдөр О.Дашбалбар сэвэлзтэл алхлан нэг жаалхан хөвүүнийг дагуулан орж ирээд бидний яриаг тасдан омголон морь шиг дүүхэлзсэнээ “Алив, Болд-Эрдэнэ шүлгээ унш” гэж шууд тулган оч шиг харцаар цоргиход

“Эргэшгүй алдсан он жилүүдээс зэм ухаарч

Энэ замд холыг зорихоор олмоо чангалнам”,

“Зуны шөнийн зүүдээ томж ганцхан шүлэг биччихээд

Зуун жилийн цаана намайг хүлээх нэг л хүнд бэлэглэх сэн” гэсэн шүлгээ уншсан сан. Үүнээс хойш би Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ гэдэг хүүгийн нэр зүс хоёрыг би хэзээ ч мартахааргүй тогтоож авсан сан. “Гоо марал” нэртэй түүвэр нь хэвлэгдсэнээс хойш Чойрт Батцоожийн Баярцэнгэлийн хамт манайд ирж л байсан шүү.

-Шаравын Сүрэнжав аварга та хоёр их ойр байсан гэж сонссон юм байна?

-Сүрэнжав багш манайд ирнэ ээ ирнэ. Би нэг шаахайт хэмээх гурван дугуйттай байлаа. Багш ирж гурав хоног талаараа хэвтсэний хойно би агаар салхинд гаргалаа. Бид хоёр Хүрээ ногоон гэх жижигхэн бүрдийн хойд энгэрт байгаа Цэдэн-Ишийн гэдэг айлд очлоо. Айлын хаяанд очоод багш маань гурван дугуйтаас буух гэж бараг л өнхрөөд уналаа. Би ч сандраад түшээд авах гэтэл “Ээ, Чойрын богд минь” гэж Чойрын богд уулын зүг мөргөж байна.

-Наадахь чинь нэг л сонссон юм шиг ойрхон үг санагдаад явчих чив ээ?

-Энэ үгийг сонсолгүй яах вэ. Ш.Сүрэнжав багшийн “Гарьд магнай” кинон дээр Ядам өвгөн тэмээгээ алдчихаад “Ээ, Чойрын богд минь” гэж байдаггүй юу. Уран бүтээлч хүн суусан газраасаа шороо атгана гэдэг шиг унасан газраасаа хүртэл үг атгадгийн жишээ энэ дээ. Манайхаар зохиолч Лувсангийн Одончимэд бас их ирдэг байлаа.

-Танай Чойрын утга зохиолын нэгдлийнхэн ч бас л авьяастай нөхөд байдаг даа?

-Манай утга зохиолын нэгдлийг Ш.Батнасан, Б.Бат-Өлзий, Ду.Батмэнд, М.Батбаясгалан, Б.Энхтөр нарын олон сайхан авьяастан удирдлаа. Бямбадоржийн Мөнх-Өлзий гэж яруу найрагч, зураач сайхан авьяастан бий. Манай энэ Говь-Сүмбэр аймгийн цагаан хаалыг хийсэн гэхээр явсан замын жолооч нар ч андахгүй байх. Загвсүрэнгийн Билэгбаяр гэж сайхан яруу найрагч охин бий. Өвгөн би эднээрээ би бахархана аа.

-Та чинь соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу найрагч, дууны шүлэгч Шагдарсүрэнгийн Гүрбазарын багш нь гэл үү?

– УБДС-ийн Монгол хэлний ангийг 1970 онд төгсөөд тэр үеийнхний хэллэгээр эх орны дуудлагаар Дорноговь аймагт хөөгдөв. Дундговь зүглэх санаа байвч сачий хүрдэггүй нэг өдөр галт тэргээр галгиулаад буучихдаг байгаа. Аз болж аймгийн төвийн 10 жилийн сургуульд багшаар очлоо. Надад 8а гэдэг анги даалгалаа. Манай ангийнхан шинэ багшдаа сайн гэж яриангүй. Тэр дундаас Гүрбазар гэж эгэлхэн бор хүү хэл үг хурц, уран зохиолд сонирхол ихийн тул надад бүр таалагдлаа. Ангийн алив ажлыг Гүрээ л амжуулна. Ингэж би туслахтай боллоо. Гүрээгийн ангид авьяаслаг хүүхдүүд олон. Гүрээ шог хошин зүйл ярьж, гитар тоглож, шүлэг уншиж үзэгчдийг хормын зуур бүрэн эзэлдэг байлаа. “Мөнгөн чавхдас” гэж утсан хөгжмийн чуулга байгуулчихсан. “Үүлэн дундаа жигүүртэн бойжоод

Алтан говио туулах учиртай

Үзэсгэлэнт танхимаа эрдмээр чимж

Аавын хөвгүүд дуулах учиртай” гээд дуулцгаана. Энэ чуулга өөрийн гэсэн олон дуутай байсан юм шүү. Ш.Гүрбазар их хөдөлмөрч хүн. Тэмдэглэл их хөтөлнө. Сүүлд ярилцлага өгөхдөө “Намайг Р.Батжаргал багш минь уран зохиолд хөтөлсөн” гэж олон ч удаа ярьсанд өчүүхэн би одоо ч баярлаж явдаг. Тэр хүн намайг багшаа гэж бодож яваа нь мөн ч сайхан юм даа. Хожим намайг өөрийнхөө багш Бавуугийн Лхагвасүрэнтэй танилцуулна гэж мөн ч их гүйсэн дээ. Шавьдаа би баярлаж л явдаг юм.

-Таны шавь гэвэл хэн байна?

-Надад хадаг барьж ирсэн Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч яруу найрагч Пүрэвийн Бөхбат гэж сайхан авьяастан би. Би энэ шавиа хаана ч агуу зохиолч байсан л гэж хэлнэ. Даанч, нас нь дэндүү залуу энэ хорвоогоос буцчихлаа даа.