ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……..

---

Сүүлийн үед энд тэндгүй зургаа, долоогоороо шатаж үхсэн мэдээ сонстох болов. Үр хүүхдүүдтэйгээ, гэр бүлээ­рээ, голомтоороо шатсан тухай сэтгэл шимшрэм мэдээ сонстож байна. Хайран хүний амь халуун галд урсан одож байна. Монголчуудын уламж­лалт сайхан сууц болох мон­гол гэр хүн амьдарч болох орон гэр мөн үү гэж айх ч сэтгэл төрөх шиг. Нацис­туудын Бухенвальдын шо­ронд бөөнөөр нь галдан ша­таа­даг байсан зуух шиг мон­гол хүн амьдаараа чандар­лагдах пийшин шиг байх боллоо, монгол гэр. Нэг өглөө сэрэхэд л гэр бүлээрээ бөн­дийтлөө нүүрс болжээ гэсэн мэдээлэл хэвлэлээр ца­цаг­дана. Цаана нь унтаа чигээрээ хорвоогоос одсон үй түмэн монгол хүний амь гол зурайлгана. Монгол гэрийн шатах нь дэндүү амархан юм. Ердөө 1.5 метр өндөртэй ханан дээр 27 градус орчим налуу конусыг тавьсан мэт хэлбэртэй бөмбөгөр энэ сууц­ны 60 гаруй хувь нь мод, үлдсэн нь даавуу, эсгий бо­лон хялгас хөөвөр. Зуны цагт дан бүрээстэй гэр ердөө 3-5 минутад шатаж, өвлийн ули­ралд хэр давхарласнаасаа шалтгаалаад 8-10 минутад бүрэн шатдаг гэж байгаа. Хамгийн удаан тэслээ гэхэд 12 минут.

Ердөө сор залж байгаа мэт амьд хүнээ агаарт өргө­чихдөг хэрэгсэл үндэсний уламжлалт сууц маань бол­лоо гэж үү. Хув хуурай мод, хялгас, эсгий. Ерөөсөө л амьд хүнээр зулын гол хийчих нь тэр. Ганцхан гарцтай нь үүд. Үүдэн хавьдаа зуух нь байд­гаас тэндээсээ эхлээд шат­чихна. Тэгэхээр цорын ганц авралын гарц нь шатчихаар амьд үлдэх хамаг боломжийг нь хаачихна, орь ганц цонх болох тооноор нь халуу төө­нө­сөн гал нь үсччихнэ. Афри­кийн сүрлэн урц биш боло­хоор өшиглөөд гарахын арга үгүй. Ядахад хуучин цагийн эсгийн үүд ч биш. Уламжлалт дэг жаягаараа биш суурьшин ядаж байгаа орчиндоо тохи­руулаад өөрчилчихсөн боло­хоор монгол гэр тэгж амархан мултрах боломжгүй, айм­шигтай дөнгө, занга болчи­хоод байгаа юм. Уг нь уламж­лалт ёс жаягаараа барьсан гэрийг ганц зангилаанаас татахад л хөврөөд бүрэн тай­лагд­даг гэдэг сэн. Тэгвэл өнөө цагт хаяагаа нойтон шавраар чигжиж хөлдөөгөөд бүр це­мен­тээр хүртэл шавчих боло­хоор аюул боллоо гэхэд хаяаг нь сөхөөд зугтахын аргагүй. Дээрээс нь дулаалгын янз бүрийн арга хэрэглэж хөөсөн­цөр сэлтээр дулаалдаг бол­сон нь галыг жинхэнэ өрдөх болжээ. Шашны үйлэнд сор зална гэдэг нь муу зүгийн бүхий л муухайг нийлүүлж, өвчин зовлонгоо нэгтгэж ба­линд шингээгээд хоосон ча­на­рын охь болсон галд өргө­дөг ёсон хэмээдэг. Гэтэл сүү­лийн үед бид хүнийхээ амиар сор залчихаад байдаг бол­лоо. Дугуйрсан монгол гэр дотор зулаад хэвтсэн тэр олон хүний амиар сор залчи­хаад байна.

Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд 5289 гэр орон сууц шатаж, 146 том хүн, 78 хүүхэд галын аюулын улмаас амь насаа алджээ. Харин галд шатаж үхсэн малын тоо 4195 юм билээ. Дөчин сая малаас дөрвөн мянга гаруй нь шат­жээ. Гурван сая хүрэхгүй хү­нээс хоёр зуу гаруй хүн түлэг­дэж үхэж. Нүүдлийн соёл иргэншилд хамгийн тохи­ромжтой гэр маань суурьш­мал болсон монголчуудад хал дагуулах боллоо гэж үү. Орчин цагийн тохитой сууц нь цонхтой, хаалгатай бас таг­таа­раа гараад зугтах ослын шаттай. Дээрээс нь галын дохиололтой бүр цаашлаад гал нь нэмэгдвэл ус гоожоод унтраачих ч боломж бий. Орон сууцны байшинд галын аюул гарлаа гэхэд гал унтраах ангийнхан боломжоороо түр­гэн очиж чадна. Харин гэр сууцанд амьдарч байгаа газ­руу­дад галын тэрэг очих нь хамгийн түвэгтэй байдаг. Уулын орой дээрх шатсан гэр рүү, айлууд нь шигж суусан хашаануудыг нэвтэлж хүрэ­хэд хамгийн бэрхшээлтэй талаар гал ангийнхан ярьдаг. Хоёр хүүхдийг галын аюулаас аварсан аврагч залуу том машин нь жижигхэн гудам­жаар багтахгүй байсан уч­раас хашаануудыг зад дай­раад гарч чадсаных хүүх­дүүдийн амийг аварлаа хэмээн ярилцлагадаа дурд­сан байсан. Бас саяхан хүр­гэн­дээ гэр бүлээрээ шатаал­гасан айл руу галын машин очих гээд тахир гудамжинд олж чадалгүй урдаас нь хү­мүүс тосон гүйж дагуулж оч­сон гэж дуулдаж байсан.

Ядахад хэдхэн минутад шатаад дуусдаг гэр хэмээх орон сууцанд байдаг, дээрээс нь тусламж хүрэхийн аргагүй хол зайд байж байдаг. Энэ бүх эрсдэл хүний амийг улам бүр үнэгүйдүүлж, цөөхөн мон­­гол­чуудыг цаг бусаар хороох нөхцөл болоод бай­на. Улаанбаатар хотод гэр сууцанд амьдарч буй 138 мянган өрх байна. Энэ олон өрхийн орон гэр, тэнд амь­дарч байгаа хүмүүсийн амь нас дээсэн дээр л дэнжигнэж байна. Тэдний амь насыг хотын дарга, хорооны дарга, хэсгийн цагдаа ч хянаж ча­дах­гүй. Шивээлсэн банзан хашаатай, шигж буусан олон гэрүүдэд шөнөжингөө гал өрдөж нүүрс хийж амьдарч байгаа нь галд шалзлагдах эрсдэл дунд л байна гэсэн үг. Дээрээс нь цахилгааны аюул­гүй байдал ер баталгаагүй. Эвдэрсэн хамхарсан эсвэл цахилгааны тоолуураа арга­лах гэж янзалсан цахилгаан халаагуурууд нь хэзээ мөдгүй дэлбэрэх минатай л адилхан. Нүүдэлчин монголчууд ил тулганд хуурай мод шажиг­нуулж түлэхээсээ аргал хо­моо­лоор цогшуулан суудаг байсан хүмүүс. Гэтэл өнөө цагт шөнө оройжингүй гал өрдөх атлаа эрүүл ухаанаар галаа харж манаж байгаа хүмүүс цөөхөн байна.

Өөрсдөө буруугаа хүлээх дургүйдээ бурууг аль нэгэнд тохоодог зангаар монгол гэр л буруутай гэж баахан нурш­лаа. Уг нь агаарын солилцоо сайн, тээвэрлэж зөөхөд хял­бар, хаана ч очоод хатгаад суучихад болно гэж мон­голчууд бид уламжлалт суу­цаа магтдаг. Бас монгол гэр шиг архитектурын төгс ший­дэл ч үгүй гэдэг. Гэвч шүдэнз­ний мод шиг пирхийж асаад үнс болчихдог тэр гэрт хэнэг­гүй бас архичин монгол амь­дарч байгаа тохиолдолд уламжлалт сууц маань ур­шиг­тай оромж болчихоод байна шүү дээ. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд амь насаа галын аюулын улмаас алдсан хоёр зуу гаруй хүний 84 нь архидан согтуурсны улмаас галд хуйхлагдсан гээд бодохоор аймаар байгаа биз.

Санамсар болгоомж­гүй­гээс галын аюулд өртсөн хүмүүсээс гадна найз нөх­дөө­рөө, ах дүү хамаатан саднаараа цугларч архидан согтуурч байгаад амиа алдаг­сад цөөнгүй байна. Тамхины галаа ч унтраахгүй зуух чиг­лүү­лээд няслах айл гэрийн эзэн нь, эзэгтэй нь, зочин нь бүгд л ууж мансуурна. Гэрийн муур, нохой нь хүртэл согтуу бөөлжиснөөс нь хүртээд та­сарч орхино. Ийм айл өрхийн согтуурлын золиосонд амьд­ралд хөл тавиагүй нялх үрс нь хүртэл хохирсоор ирлээ. Ар­хины хоронд согтож, мансуур­лын далайд шумбаж, амь­даараа галд идүүлсээр цөө­хөн хэдийгээ алдсаар ирэв. Адаг сүүлдээ түргэн шатдаг болохоор нь уламжлалт гэ­рээ­сээ түргэн салъя гэж ярьж суухав дээ. Архинд толгойгоо мэдүүлсэн, хариуцлагагүй, зорилгогүй амьдралыг л өөр­чилж чадах юм бол жил, жи­лийн өчнөөн олон амь галд залагдаж, үлдсэн бусад нь түүнийг сонсч шимширч суух­гүй байгаа юм ш дээ.

Яагаад бид монгол гэртээ амьдарч сууж болохгүй вэ. Яагаад гэвэл монголчууд архичин байна, архинаасаа салж чадахгүй байгаа учраас арга ядахдаа гэрээсээ салъя гэж арга сүвэгчилж байна. Архи монгол хүнийг дотроос нь живүүлж бас гаднаас нь шатааж алж байна. Архиа уусаар бас амархан шатдаг дугуй гэртээ амьдраад бай­вал биднээс үлдэж хоцрохгүй нь ээ.