ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……..

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Эрдэнэсүрэнгийн Төрмандахтай ярилцлаа.

---

–Дуучин Э.Төрмандах гэж их аархсан хүн явна гэж дууллаа?

-Та миний дуулсан “Аар­хал” дууны тухай яриад байна уу.

–Харин тийм. “Аархал” дуу болон таны тоглолтын тухай л ярьж байгаа минь энэ?

-Тийм байж. Би чинь 2011 онд “Зүүдний шувуу шиг бүс­гүй минь” гэдэг нэртэй анхны бие даасан тоглолтоороо ард түмэнтэйгээ уулзан зол­гож байлаа. Тэр цагаас хойш хоёр жил гаруйн хугацаанд уран бүтээлээ хийж яваад өнөөдөр, маргааш хоёр өдөр “Аархал” хэмээх бие даасан тоглолтоо хийхээр боллоо.

–Тоглолтоо яагаад “Аар­хал” гэж нэрлэсэн юм бэ?

-“Аархал” хэмээх уран бүтээл маань миний дуунууд дотор ихээхэн орон зай эзэлж, жин дарах бүтээл болсон. Монголын ард түмэн Азийн цээжин дээр төрсөн буянтай улсууд гэж боддог. Миний хувьд Монгол хүн болж төрсөндөө аархаж, омог­шиж, бадарч явах учир­тай гэж санадаг юм. Аархал гэдэг зүйл Эзэн Чингэсийнхээ үеэс байсан гэж боддог шүү. Тийм болохоор нэг үдэш ч гэсэн ард түмэнтэйгээ аар­хаж, омогшиж өнгөрүүлье гэж санаад тог­лолтоо ийн нэ­рийдсэн учир­тай.

–Таны бодлоор аархал гэж юу вэ. Зарим нэг да­вилуухан нөхдүүд аархал гэдгийг дээрэлхэх гэдэг утгаар хэрэглээд байх шиг санагдах юм?

-Яг энэ тухай би уулзсан хүмүүстээ аархал гэж чухам юу болох тухай санал солил­цон өөрийнхөө бодлыг хэлж л явна. Аархал гэхээр манай зарим залуус архидан сог­туурч янз бүрийн авир гаргаж явахыгаа хэлээд байх шиг байгаа юм. Аархал гэдэг тэс өөр ойлголт шүү дээ.

–Таныхаар юу нь өөр гэж?

-Монгол эрсийн судсанд омогшил бардамналын цус буцалж байдаг. Бид цөөхүү­лээ хэрнээ олуулаа юм шиг омогшиж чаддаг. Манайхан эвлэрч чаддаг, буруу омогш­лоосоо болж бүр бутарч байс­­ныг түүх гэрчилнэ. “Аар­хал” дуугаа би яагаад цээжээ дэлдэж дуулдгийн учрыг хэлэх үү.

–Бололгүй яахав?

-Монголчууд зөв аархаж чадвал дэлхийд гарна. Бид өөрсдийн хийж бү­тээсэн зүй­лээрээ, хийж чад­даг бүхнээ­рээ аархаж явах хэрэгтэй. Монголын ард тү­мэн аар­хахгүй юм бол өөр хэн аархах юм бэ. Өөр нэг гадны нөхөр ирчихээд аар­хаад явна гэж бодохгүй бай­на. Тэдний зүрх сэтгэлд мон­голчууд шиг омог­ших гень байдаггүй биз гэж боддог шүү. Монгол Улсын гавьяат жү­жигчин Г.Ариун­баатар найз маань Глинкийн уралдаанд түрүүлчихээд ирэ­хээр нь би “Мон­голчууд бид бусад орныхноос юугаараа өөр юм. Дэлхийн дуучид ямар байна. Бид тэд­нээс юугаараа илүү, юугаа­раа дутуу байна вэ” гэж асуу­хад “Тэдний дэр­гэд бидний зүрх сэтгэл шал өөр юм бай­на. Бидний сэтгэл уярах цаг­таа уярч, бадрах цагтаа ба­дарч бай­даг. Тэд бол хэвэнд цутгасан мэт са­нагдлаа” гэж билээ. Энэ бол үнэн. Монгол­чууд уяхан сэт­гэлтэй, бардам байдаг нь энэ сайхан хээр тал, байгалийн үзэсгэлэн гоо, дуулаад барш­гүй газар нутаг биднийг хүн чанартай болго­дог юм болов уу гэж санадаг шүү. Гэхдээ манайхан аархал гэдгийг зөв талаас нь хардаг болжээ. Надтай уулзсан хү­мүүс аар­халын тухай өөр өөрийн­хөөрөө ярьж буйг сон­соод тэгж итгэх болсон. Нэг уяачтай уулзахад л “Тэсийн гол, Гал шарын унага надад байгаа, Аргамагийн тоос дээлэнд минь байгаа” мэт санагдаж байна гэж хэлдэг.

–Таны хувьд уран бү­тээлээрээ аархаж байна гэж ойлгож болох уу?

-Өнөөдөр ингээд бодож суухад “Аархал” дууг дуулах их хувь заяа надад байжээ гэж бодож байна. Үнэнийг хэлэхэд би хоолойныхоо чад­лаар аархана гэж боддог.

–Сүүлд хийсэн таны уран бүтээлүүд “Аархал“, “Талын хөх чоно” гэхчлэн эрэмгийн өнгө аястай уран бүтээл байх болж. Дуулах дуугаа та өөрөө ингэж сонгоод байгаа юм уу?

-Миний хоолойд таа­руу­лан зарим уран бүтээлчид дуугаа хийдэг бол заримыг нь би өөрөө сонгож авдаг. Яа­гаад иймэрхүү хурц шийдэл­тэй уран бүтээлүүд гараад байна вэ гэхээр нэгд миний өөрийн хүсэл зорилго зүрх сэтгэл минь надаас ийм уран бүтээлийг шаардах болсон. Гэхдээ заавал эрэмгий дуу гэлтгүй сайхан уянгын дуу­нууд ч мөн тасархай шүү дээ. Зарим үед эр хүн өөрийн омогшлыг бадрааж явах нь зөв гэдэг утгаараа ийнхүү сонгоод байгаа. Эдгээр дуу­нуудаас гадна “Эх орон эр­чүүдээр дутна”, “Монгол минь ганцхан”, “Нарны орон” гэх мэт эх орон, хань ижил, аав, ээж, үр хүүхдээ хайрлан дуул­сан дуунууд бүгд миний уран бүтээлд багтсан байдаг. Дуу­чид сэдэвт баригдалгүй бүх төрлөөр дуулах учиртай гэж боддог. Би “Чонын хийморь­той эр хүн” дуундаа клип хийх гээд баатрын дүрд найзыгаа тоглуулсан юм. Мань эр мэргэжлийн жүжиг­чин хэрнээ асгартал уйлчих­даг байгаа. Дараа нь яав ийв гэтэл “Баа­тар хүн яагаад уйлж болдог­гүй юм. Баатар хүн яагаад инээж болдоггүй юм. Баатар гэхээрээ эрэмгий зо­ригтой хүдэр хүн байх ёстой юм уу. Баатар хүн ч гэсэн ээжээс төрсөн байж таараа. Ханил­сан ханьтай байж таа­раа. Тийм болохоор нинжин сэтгэл гарахгүй яах юм бэ” гэж билээ.

–Гэхдээ нийтийн дуучид нэг хайрцагт багтаасан мэт эх орон, хань, хайр, аав, ээж гэсэн сэдвийн хүрээнд эр­гэлдээд байх шиг санагд­даг шүү?

-Монголын үндэсний урлаг бол уртын дуу, ардын дуу морин хуур юм. Нийтийн дуу бол ардын дууны араас залган гарч ирсэн урлаг гэж ойлгодог. Нийтийн дуу гэдэг эх орон, нийгмийн сайн сайх­ныг, аав, ээжээ хайрлан дуу­лах учир­тай гэж боддог. Би нийтийн дууг урлаг хэвээрээ байгаасай хэмээн хүсдэгээ ч нуугаад яахав. Нийтийн дуу­наас бусад урсгал, чиглэлээр уран бүтээлээ туурвиж буй дуучид дуу гэдгийг үгээ хэлэх индэр гэж ойлгодог болсон. Харааж зүхсэн, гутаан доромжилсон янз бүрийн дуунууд их байна. Урлаг нь урлагаараа байх ёстой гэж боддог. Эртнээсээ л манай уртын болон ардын дуучид тайзан дээр гараад ийм бай­на, тийм байна гэж хараал хэлж дуулж байгаагүй. Өнөө цагт монгол ахуй амьд­рал алдагдаад эхэллээ гээд бай­гаа. Тэгвэл энэ монгол ахуйг нийтийн дуучид бид л ард түмэндээ мартагдуу­лах­гүй дуулж байх болно. Ний­тийн дуунд машин, байшин дуу­лаад нэг их өөрчлөлт га­рахгүй биз дээ. Дуу гэдэг өөртөө маш их зүйлийг агуулж, тээж явдаг өв юм.

–Нийслэлийн иргэд ний­тийн дууг хөдөөний урлаг гэдэг. Үүнтэй санал нийлэх үү?

-Харин нийтийн дууг хө­дөөний урлаг гээд байгаагийн учрыг ойлгодоггүй юм. Үүнд ч санаа зовдоггүй. Монголын ард түмэн хэзээнээсээ нүү­дэллэж ирсэн хөдөөний ахуй­тай хүмүүс шүү дээ. Хөдөө­нийхөн л мах иддэг гэдэг. Улаанбаатарынхан бүгд тэгээд мах иддэггүй хэрэг үү. Их хотын гээд байгаа тэр хүмүүс цагаан хоолоо идээд явах нь яасан юм. Нийтийн дуучдыг хөдөөнийх гэхээр нь харин ч би баярладаг.

–Яагаад?

-Хөдөөний бид чинь мо­рин дэл дарцаглаж уудам талыг алдалж өссөн боло­хоор, айраг цагаанд умбаж өссөн болохоор хотынхноос харин ч эрүүл саруул хүмүүс гэж ойлгодог. Адуу дэлдэж өссөн бидэн хэнээс дутуугүй эр чадал бүрдсэн байдаг юм. Нийтийн дууны урлагт хүч үзэж яваа бидэн цаашдаа гэгээн зам мөрөө үлдээх хэ­рэгтэй. Бидний үеийнхэн дөн­гөж урлагт хөл тавьж байна.

–Өнөөдөр залуу дууч­дын дууг нүдээ аниад сон­соход үнэндээ хэн дуулаад байгаа нь ялгарахаа бай­лаа. СУИС–ийн хэдэн багш нэг арга барилаар заадаг болоод жил бүр ийм дуучид төрөөд байна уу?

-Багш нарт ямар ч буруу байхгүй ээ. Багш гэдэг өөрийн­хөө мэдэх зүйлийг шавь нартаа заадаг. Шавь нар нь уран бүтээл хийгээд эхлэхээр янз бүрийн уран сайханч нөхдүүд дуурайж уран бүтээл хийх болж. Нэг сайхан уран бүтээлийг сон­сож байгаад караокед орон дуулж үзэнгүүтээ цаашид би дуулж болох юм байна гэж бодоод маргааш нь нэг сту­дид ирээд аранжровшик хийл­гээд дуулж байгаа дуу­чин биш уран сайханчид маш их болсон байна. Тэр дууг нь ФМ, телевизүүд нь ч явуулаад байх юм. Энэ мэтчилэн зүйл­сээс нийтийн дууны нэр хүнд унаад байгаа хэрэг л дээ. Миний зүгээс СУИС-ийн оюутан дүү нартаа сайн уран бүтээл хийгээрэй гэж хэлдэг. Дуучид өөрсдийн гэсэн дуу­лалтын арга барилтай болох хэрэгтэй. Хэрэв эхнээсээ тэ­гээд явчихсан бол нийтийн дууны нэр хүнд өнөөдрийнх шиг унахгүй байсан. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Жавхлан, Т.Баясгалан нарыг олны танил болсон цагаас хойш нийтийн дуучид олширсон. Монголчууд бүгд л нийтийн дуу дуулдаг. Тийм болохоор тэднээс ялгарах ганц хувь дуучин гэдгээ мэд­рүүлэх нь чухал.

–Нийтийн дуучид ам бариад байгаа болохоор бусад урсгал чиглэлийнхэн нь дургүй байдаг гэсэн?

-Хамгийн ам барьдаггүй дуучид чинь нийтийн дуучид юм шүү дээ. Учир нь тэрхүү дуучид ихэнх нь ногоотой шөлийг идэж, мэргэжлийн сургуулийг нь төгссөн боло­хоор ам барих шаардлага байдаггүй. Харин үглэж бариад байдаг нөхдүүд гүйж харайж дуулдаг хирнээ яасан амьсгааддаггүй юм бэ гэж боддог. Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын­хан удахгүй дуучдад шалгалт хийнэ гэж дуулсан. Тэднийг яагаад алга болчихов. Бушуу­хан ирээд шалгаад өгөөсэй гэж хүлээж байгаа. Хэрэв энэ мэтчилэн шалгуур тавиад эхлэхэд хэн нь хэн бэ гэдэг нь ил тод болно.

Дуучид энд тэнд дуулахад хөгжим техник нь болохгүй байна гэж үглэцгээдэг л дээ. Тийм л юм бол гадагшаа яваад техник тоног төхөө­рөмж нь хөгжсөн газруудад очоод дуулж болно шүү дээ. Хэн ч хориг тавиагүй. Хэрэв тэгж чадахгүй юм бол байгаа орчиндоо зохицоод дуулах хэрэгтэй. Тэр нь өөрөө дууч­ны үүрэг болчихож байгаа юм. Удахгүй ам барина гэдэг асуу­дал цэгцрэх байх гэсэн бо­долтой байгаа. Нийтийн дууч­дын тоглолтыг үзсэн хүмүүс хэн нь ам бариад байгааг ял­гаж салгадаг болсон байна лээ.

–Таны хувьд ам барьж байв уу?

-Ам барьж үзээгүй гэж худлаа хэлээд яахав. Оюутан ахуй цагтаа сайн мэдэхгүй дуугаа ам бариад дуулчихдаг л байсан. СУИС-ийг төгссөн цагаасаа хойш ам бариагүй. Би тухайн уран бүтээлээ тай­зан дээр дуулахаараа илүү дуулдаг болохоор ам барих шаардлага ч бай­даг­гүй.

–Сүүлийн үед уран бү­тээлийн хулгай хэрээсээ хэтэрлээ. Нэг аятайхан шүл­гийг мөрийг нь аваад өөр шүлгээс нэг мөрийг нь туугаад, ая зохиож буй хүмүүс нь ч мөн ялгаагүй тийм болчихож…

-Адилхан дуунууд байхын алийг тэр гэх вэ. Гэхдээ хөгж­мийн зохиолчид хүний хөгжмөөс нэг тактыг хулгайлж болно гэдэг юм билээ. Хүмүүс ичих нүүрээ элгэндээ наачи­хаагүй бол одоо хулгай хийх нь гайгүй болчих байлгүй дээ. Миний уран бүтээл дээр ийм зүйл тохиолдож байгаагүй болохоор сайн хэлж мэдэхгүй байна.

–Үнэхээр үг, ая нь зо­хиролдсон дууг үнэ хаяж худалдан авч байв уу. Хэрэв байгаа бол үнийг хэлэхгүй юу?

-Миний хувьд үнэ мөнгөөр дуу авч байсан түүх байдаг­гүй. Яруу найрагч, хөгжмийн зохиолчид маань өөрсдөө аваад ирчихдэг юм.

–Гэргий тань дуучин шүү дээ. Эхнэртэйгээ хам­тарч уран бүтээл хийж байв уу?

-Гэрийн минь баганыг тү­шин, тулганд гал бадраасан гэргийг минь О.Гансувд гэдэг. СУИС-д манай дээд курст суралцдаг байсан юм. Эхнэр маань уртын дууч мэргэжил­тэй. Гэргийтэйгээ хамтарч уран бүтээл хийж байгаагүй ч эхнэртээ зориулан “Ганцхан чамайгаа” гэсэн дууны үг, аяыг нь хийж бэлэг барьж байлаа. Энэхүү дууг эхнэр маань тоглолтын үеэр дуула­хаар болсон. Цаашид гэргий­тэйгээ дуэт дуулах бодолтой байгаа.

–Багадаа таныг шаггүй барилддаг байсан ч дуучин болчихсон гэж дуулсан…

-Барилддаггүй монгол хүүхэд гэж юу байхав. Би багадаа үндэсний бөхөөр хичээллэдэг байсан. Тийм ч муу барилддаг байсангүй. Сумынхаа наадамд барил­дан түрүүлсэн ч удаатай. Тухайн үед суманд түрүүлсэн бөхөд цол олгодоггүй бай­лаа. Хэрэв цол олгодог бай­сан бол өдийд сумын заан цолтой нөхөр дуулж явахгүй юу.

Сүүлийн үед ерөөсөө барилдаагүй. Уран бүтээлдээ л цаг заваа зориулж явна. Барилдахгүй болохоор бө­хийн өргөөнд очиж бөхчүү­дийнхээ гайхал­тай уран барилдаануудыг л үзэх юм даа.

–Таныг нийтийн дууч­даас их хуралд төлөөлөл байх хэрэгтэй гэж ярьдаг гэж дуулсан. Улс төр со­нирхоод байна уу?

-Улс, төр, нийгэм болоод Монголын эд баялгийн ту­хай бодохоор сэтгэл эмзэг­лэдэг зүйл олон байдаг. Монгол­чуудын эрх ашигт  нийцэхгүй асуудлууд, улс төрийн эрх мэдэлтнүүдийн хийж буй зарим үйлдлүүдийн талаар бодохоор онцгүй зүйлс их байдаг шүү дээ. Иймээс энэ бүхнийг зөвөөр залруулах нинжин сайхан сэтгэлтэй урлагийнхнаас нэг хоёр хүн улс төрд гарах хэ­рэгтэй гэж бодогддог юм.

Э.ЭНХБОЛД