Ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэтэй ярилцлаа.

-Танай аймгийнхныг нутгаасаа төрсөн шинэ хамбад хүндэтгэл үзүүлсэн гэж сонссон. Та шашны тэргүүндээ ямар дуу өргөв?

-Нутгаас маань хамба төрсөнд бэлгэшээж сууна даа. Шинэ хамба маань их эрдэмтэй хүү. Хамбынх манай хажуу талын байшинд амьдардаг байсан юм. Хүүтэй минь найзлаад гүйж явдаг байлаа. Чой хамба маань ч ёсоо их сайхан сахилаа. Шинэ хамбадаа “Ялгуусан эрхэт Далай лам” дуугаа өргөлөө. IV далай лам Ёндонжамц гэж халх хүн байсан юм. Монголчуудын тэр хүмүүнд зориулж зохиосон дуу л даа. Ж.Дорждагва багш их ухаантай хүн учраас аялгууг нь хэвээр үлдээж, үгнээс нь Далай лам гэх мэт шашны шинжтэй үгсийг нь хасаж, үгэнд нь өөрчлөлт оруулан радиогийн алтан фондод бичүүлсэн. Би түүнийг нь олж авч, сэргээж дуулсан юм. Юм гэдэг их учиртай. Нэлээн олон жилийн өмнөх явдал. Дуугаа сураад нэг их удаагүй байхад XIV Далай ламаас Н.Жанцанноров бид хоёрт урилга ирэв ээ. Тэр үед “Ялгуусан эрхэт далай лам” гэдэг энэ дуугаа би Далай ламд дуулж өгсөн түүхтэй. Би энэ дуундаа их хайртай, нандигнан бэлгэшээдэг. Зүгээр хаа дуртай газраа дуулчихдаг дуу биш. Олны газар хоёр дахиа л дуулсан нь саяны үйл явдал боллоо. Эхний удаа Далай ламд, хоёр дахь удаад Сүхбаатар нутгаас минь гарсан Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн их хамба, XXX Хамба номун хан, лхаарамба Д.Жавзандорж ламыг ширээнд залсан түүхэн өдрүүдэд дууллаа. Хамба ламыг маань Монгол багш гэдэг юм шүү дээ. Төвдөд сурч байхдаа машид эрдэмтэйгээ нотлож бүх шалгуурт нь тэнцчихсэн хүн. Төвдүүдэд ном заадаг байсан гэдэг. Тийм учраас Монгол багш гэсэн алдрыг хүртсэн юм билээ.

-Далай лам “Ялгуусан эрхэт”-ийг тань сонсоод ямар сэтгэгдэл хэлсэн бэ?

– Юм их сонин. Хүмүүс Далай ламд бараалхахдаа хадагтай очдог доо. Далай багш хүмүүсээс авч очсон хадгийг нь авчихаад буцаагаад мөрөнд нь тохож өгдөг. Би ч тэр ёсыг дагаад “Ялгуусан эрхэт Далай лам” дуугаа дуулсныхаа дараа хадгаа барьсан чинь хажуудаа эвхэж тавьчихаад, өөр хадаг өгсөн.

-Тэгвэл Далай ламд ихэд таалагдсан байх нь…?

-Тийм байх. Сая хамба ламд шар хадаг барьсан чинь бас л авчихаад зөрүүлээд өөр хадаг барилаа. Бусад хүмүүсийнхийг тохоод л өгч байна лээ.

-Сонирхолтой давхцал байна шүү. Таны хоолойны ид чадлын л нөлөө байх…?

-Надаас хамааралтай юм биш л дээ, дуунаасаа болоод л тэр. “Ялгуусан эрхэт Далай лам” бол ихээ сонин, сүжиг төрмөөр дуу. Сайхан дуу сонсохоор сонсоод баймаар байдаг даа. “Ялгуусан эрхэт”-ээ сонсохоор сүжиглээд баймаар болчихдог. Ер нь дуулах үеийн мэдрэмж гэдэг их сонин эд. Дуулах үедээ би чамтай яг одоо яриад суугаа Чимэдцэеэ биш болдог. Тайзан дээр гарахаараа дуундаа ордог гэх юм уу. Дуу бүр өөр ертөнц. Дуулах бүрд өөр ертөнцөд ордог, уусдаг нь уран бүтээлч хүний жаргал байх. “Ялгуусан эрхэт”-ээ дуулахаар үүлэн дээгүүр онгоц явахаар ямар харагдаж мэдрэгддэг билээ, яг тийм мэдрэмжид эзлүүлдэг. Бас “Хүмүүний нэгэн урсгал”, “Ээдрээт амьдралын эргүүлэг” дуугаа дуулахдаа ингээд “хөөрчихдөг”.

-Таны аавыг таван настайгаасаа хийдэд шавилж суусан, бүр тусдаа домчтой, багштай ном үзсэн гэж сонссон. Ямар хийдэд шавилж байсан юм бол?

-Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумаас баруун урагшхан орших Хурдан даяанчийн хийдэд шавилан суудаг байсан гэдэг. Одоо тэр хийдээс туурь л үлдсэн. Аавын минь аав нь Орлойн баян Совд гэж хүн байсан юм. Тийм баян хүний хүү учраас тусдаа эмч, багштайгаар ном үзсэн хэрэг л дээ.

-Танай удамд дуучин хүн байсан уу?

-Аавын талын дээдэс Богдоос сүйхтэй, цалинтай дуучин хүн байсан гэдэг. Ааваасаа л сонссон түүх. Ер нь аавын минь талд эрдэмтэй чадалтай хүн олон байсан юм билээ. Манай Дарьгангынхан чинь мөнгөөр их юм хийнэ. Мөнгөөр юм хийдэг уран хүн цөөнгүй байж. Одоо ч бий. Төмрийг утас шиг болгоод юм хийнэ шүү дээ. Маарамба, дооромбо улс ч байж. Самбуу гэлэн, Чоймбол гэлэн гэж хүн, амьтныг амь голтой хандахад л босгоод ирдэг идтэй эрдэмтэй улс байсан хэмээдэг. Хамгийн эрдэмгүй нь би байхгүй юу. Дуулахаас өөрийг мэдэхгүй. Манай дээдчүүл хүнийг их дарж өсгөнө. Манайхан дунд сагаж явсан хүн ер үгүй шүү. Цөс нь хавиргаа дэлсэж болохгүй шүү гэсэн сургаал дунд л өссөн хүн байгаа юм, би.

-Цөс нь хавиргаа дэлсэх ээ, огт сонсоогүй үг байна…?

-Хүний хөөрдөг энэ тэр чинь цөснөөс үүдэлтэй гэдэг дээ. Цөс дэлсээд ирэхээр царай хүртэл сонин болоод, ааш араншин хувирдаг. Тэрийг л хэлээд байгаа хэрэг. Аавын минь том эгч Дулам гэж хөгшин хотод амьдардаг байсан юм. Зуу гаруй наслаад өнгөрсөн буянтай буурай байлаа. Дуулаад олонд үнэлэгдээд ирэхийн нэг шалгуур нь телевизээр гарах байлаа шүү дээ, тэр цагт. Телевизээр гардаг болоод эхэлчихсэн үе. Нэгэн удаа зориод очтол “За Чимэдцэеэ, цөс нь хавиргаа дэлсэх юм чамд байхгүй шүү. Урьд насны чинь төрөл дуутай жинсрэг гэгчийг олныг уншуулчихсан л хэрэг. Тэгээд л чи дуучин яваа хэрэг. Чамд огт хамаагүй эд шүү” гэж билээ. Настнууд минь намайг ингээд хүмүүжүүлчихсэн. Тэгэхээр дуучин болсон минь надтай огт хамаагүй байгаа биз (инээв). Одооны хүүхдүүдэд тийм сургамж хэрэгтэй шиг санагдах юм. Яагаа ч үгүй л цөс нь хавиргаа дэлсээд унах юм. Бас нэг зүйл сонирхуулахад би чинь хөхөө сард Хоолой гэдэг газар төрсөн хүн. Ээж минь дуулна гэж шагладаг хүн байлаа. Ингээд бодохоор дуучин болохоос аргагүй л байж. Миний сайных биш, ийм олон нөлөө, шалтгаан байжээ.

-“Ээжтэйгээ аргалд явахдаа дуулахыг нь сонсох дуртай байлаа” гэж ирээд ярьсан дурсамж тань бүдэг бадаг санаанд орж байна шүү…

-Дуучин болох А үсгийг зааж өгсөн хүн бол миний ээж. Манайх 13 хүүхэдтэй айл. Би тав дахь нь. Тэгэхээр гэдсэндээ байхаас эхлээд л бүүвэй сонсч өссөн гэсэн үг. Төрсөн хойноо ч дүү нарыг минь бүүвэйлэх ээжийнхээ дууг сонсч өссөн хувьтай хүн. Дөрөв, тав хүрээд дүү нараа бүүвэйлсэн гэхээр бүүвэйн аялгуунд өссөн байгаа биз. Ээж минь аргалд явахдаа л дуулна. Тэр олон хүүхэдтэй, малтай хүн чинь айл найр хийхэд ч очих завгүй аж төрж байж л дээ. Манай нутагт аргалд зүгээр нэг араг үүрээд явахгүй. Тэмээн тэргээр аргал түүнэ. Томоо дөрвөлжин сав тэмээндээ хөллөөд явна шүү дээ. Тэр том тэргийг дүүргэтэл их хугацаа орж таарна. Миний үзэх дуртай гайхамшигтай сайхан концерт аргал түүх тэр хугацаанд болно доо. Ээж минь үгүй мөн сайхан хүн. “Алгирмаа”-г, “Жаахан шарга”-ыг ёстой нэг шаглана. Би сүүлд “Алгирмаа”-г дуулсан юм. Тэр үед Норовбанзад багш “Одоо энэ дууг өөр хүн барьж аваад хэрэггүй. Чимэдцэеэ тулгаад дуулчихсан” гэж билээ. Би гэхдээ “Алгирмаа”-г ээж шигээ дуулж чадаагүй юм.

-Тэгвэл ч ээж тань дууг жинхэнэ утгаар нь шагладаг хүн байж…?

-Ай, хэлээд юухэв. Ээж минь бас их сайхан хүүхэн байсан.

-Та ээжийгээ дуурайсан учраас сайхан төржээ.

-Өө би тийм биш. Дуулахыг нь бараадахгүйгээс гадна бие, царай зүс, гэзэг үсний хувьд ч ээжийгээ бараадахгүй. Одоо бодоход тэр үеийн сайхан бүсгүйн шалгуур их сонин байж. Толгой, бүсэлхийн тойрог яг тэнцүү байхыг сайхан бүсгүй хэмээдэг байсан үе. Ээж минь өчнөөн хүүхэд төрүүлсэн хэрнээ тэр шалгуурт тэнцдэг байлаа шүү дээ.

-Биеэ их сайхан авч явдаг хүн байж дээ?

-Бас ч тийм биш юм аа. Хөдөөний хүн биеэ сайхан авч явах арга байхгүй. Тэр олон хүүхдийн хажуугаар биеэ тойглох хэцүү. Төрөлхийн сайхан гэж тэр л дээ.

-Дуучин болоод Улаанбаатарт ирсэн түүхээр тань ярилцлагаа үргэлжлүүлэх үү, хоёулаа?

-За тэгье. Бас л надад хамаагүй явдал. Өссөн ахуй маань, ээжийн минь дуулдаг “Жаахан шарга” намайг хотод авчирсан. Хонь тойглосны буянаар сумынхаа улаанбулангийн эрхлэгчийн анхааралд орж байлаа. Би жаахандаа дуулж чаддаггүй, их бүрэг хүүхэд байсан юм. Ах маань дуулаад онц авчихна. Би дуулаад муу авна. Чангахан дуугарахаараа уйлчих гээд байдаг нөхөр тэгэхээс ч яалтай. За тэгээд ахтайгаа хамт илгээлтийн эзэн боллоо. Ах хэсэг хугацааны дараа эргээд сургуульдаа явж, би дажгүй сурлагатай хэрнээ эргэж сургуульд суралцахыг хүссэнгүй. Одоо эргээд дурсах нь ээ зөв шийд юм шиг санагддаг. Манайх хоньтой айл байсан юм. Тэр үед манай суурь мянган хоньтой, хавартаа төллөхөөр хоёр мянга хүрч таарна. Олон хөлийн мал хургаа их голно. Суурийн ахлагч нь би. Суурийнхаа хэдэн айлын дарга нь гэсэн үг. Хурга үхүүлж болохгүй, эх үрийг салгаж болохгүй гээд суурийн даргын үүрэг, хариуцлага их. Хэний хонь хургаа голно, очиж тойглоно. Ингэж байгаад л дуучин болсон хүн дээ би. Манай нутгийнхан сумын улаан булангийн эрхлэгч Дандар гэж хүнд “Шарын бүсгүй дуучин болж магадгүй. Эх үрийг хоёр, гуравхан тойглоод авахуулчихаж байна” гэсэн юм билээ. Юмны тохироо гэж сонин. Тэр хавар бүх ард түмний урлагийн үзлэг болж таардаг юм. Анх намайг шалгасан дуу ээжийн минь дуулдаг “Жаахан шарга” байсан. За тэгээд сумаас сум дунд, сум дундаас аймаг, аймгаас улс гэж шалгарч явсаар Улаанбаатарт ирсэн дээ.

-“Тэнгэр ээж минь өршөө” дууг сонсоод нулимсаа барьж чаддаггүй гэж хэлсэн хүнтэй олон таарч байсан. Тултал дуулсан дуу шиг санагддаг. “Би энэ дуугаа л тултал дуулсан даа” гэж бодох бүтээл танд олон биз?

-Ёстой надад хамааралгүй гэгчээр үнэндээ тэгж бодож яваагүй юм байна. Цөс нь хавиргаа дэлсээгүй болохоор тэр байх даа.

-Таны урын сан дахь дуу тоогоо алдсан уу?

-Урын сан гэж сурсан дууг хэлдэг юм биш. Түмэнд түгээж чадсан дууг л тэгж хэлнэ. Миний дуулсан дуунуудаас түмэнд түгсэн нь нэлээд бий. Богино дуунуудаас хамгийн анх түмэнд түгсэн нь “Зүүдний говь”. За тэгээд “Бэрийн өглөө”, “Алгирмаа”, “Тэнгэр ээж минь өршөө” гээд хөвөрнө дөө. Одооны улс “Таны дуунууд бүгд хит” гэдэг л юм. Чухам тийм эсэхийг хэлж мэдэх юм алга аа.

-Онцгой түүхтэй бүтээл гэвэл та аль дуугаа онцлох вэ?

-“Зүүдний говь” их онцгой түүхтэй. 1984 он шиг санагдана. Хэсэг уран бүтээлчтэй Болгар явав аа. Ирсэн чинь “Алтан намар”-т дуул гэдэг юм. Бараг анхны “Алтан намар” байх шүү. Гадагшаа яваад ирсэн хөдөөний хүүхэд гэрээ санаад болдоггүй дээ. Гэртээ харих санаагаа хэлтэл Ж.Бадраа багш “Чи гадаад явах гэхээр уухайн тас яваад, Алтан намар-т ор гэхээр нутаг явах гэлээ” гээд зэмлэж байна. За ингээд дуулах боллоо. Концерт дуусах хэрд хоёр залуу уулзахаар хүлээж байна аа. Нэг нь хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг. Нөгөө залууг нь зураач Ш.Тэнгисболд байсныг сүүлд олж мэдсэн. Ц.Чинзориг гэж өөрийгөө танилцуулсан бор залуу надаар “Нэг дуугаа дуулуулах гэсэн юм” л гэж байна. Тухайн үед би “Хотынхон хөдөөний охидыг хуурч эргүүлдэг” гэсэн яриа сонсчихсон (инээв). Өнөөхдөө итгэчихсэн явсан хүн юу гэж тийм амар зөвшөөрөхөв, “Би дуулахгүй ээ” л гэчихлээ. Тэгээд буудалласан “Нэгдэлчин” зочид буудал руугаа алхтал дагаад салдаггүй. Учирлаад гуйж байна. “Өөрт чинь л зориулж бичсэн юм, ядаж харчих” гээд нэг хуудас цаас өгдөг юм. Өнөөхийг нь аваад үлдлээ. Гайгүй болмоор шиг л санагдлаа. Тэр үед суурин утаснаас өөр холбоо барих зүйл байх биш. Эргэж холбогдох аргаа олсонгүй. За тэгээд хэдэн жилийн дараа 1987,88 оны үед Урлагийн бригадад багтан аймгуудаар концерт тоглож явахдаа Ц.Чинзоригтой таарлаа. Баянхонгор аймгийн зочид буудлын үүдэнд. Өнөө хар залуу чинь “Ээж минь ирчихсэн. Өнөө дуугаа ээждээ нэг сонсгочихмоор байна. Манайх буудлын ардхан бий. Ээж борцтой шөл хийж байгаа. Чи нэг ороод гараач” л гэж байна. Урлагийн бригадаар явахаар их өлсөнө. Өлссөн залуу хүн борцтой шөлөнд явчихаж байгаа юм. “За тэгье” л гэлээ. Яваад ортол Чинзоригтой адилхан өндөр бор хөгшин сууж байна. Сайхан шөл хийчихэж. Тэр өдрийн орой тоглолт тартал өнөөх чинь “Дуугаа үзэх үү” л гэлээ. Хөлд суусан шиг байна аа (инээв). Ингээд тэр жилийнхээ зургадугаар сарын 1-нд Улаанбаатарт цаг болзоод “Зүүдний говь”, “Бэрийн өглөө” хоёрыг цугт нь бичүүлж байлаа. Тэр үед Монголын радиод Хаянхирваа гэж гайхалтай бичдэг хүн байсан. Сонсгол гэж абсолютный. Сүүлд яруу найрагч Жүмпэрэлийн Саруулбуян нэгэн сонинд “Чимэдцэеэг дуучдаас тохой өндөр болгож өгсөн дуу бол Зүүдний говь” гэж бичсэн байдаг юм. Ингээд харахаар “Зүүдний говь” бол намайг олонд танигдах үүсгүүр болсон дуу. Уртын дуугаар олонд танигдсан нь “Магнай түргэн” гэж дуу. Бүх ард түмний ардын язгуур урлагийн наадмаар 1986 онд дуулж байлаа.

-“Бэрийн өглөө” гэснээс энэ дууны үгийг Б.Лхагвасүрэн найрагч танд зориулж бичсэн гэдэг байх аа. Ингэхэд танд зохиолчдоос хайраа илэрхийлж байв уу?

-Яруу найрагчдаас шүлэг зориулж бичсэн нь олон. Хайр дурлалаа халдаж илэрхийлсэн тохиолдол үгүй.

-Таны үеийн олны танил жүжигчин, дуучдад цэргүүдээс эхлээд залуус олноороо захидал бичиж хайраа илэрхийлдэг байсан гэдэг. Дурлалын захиа их ирдэг байсан уу?

-Захиа их ирнэ ээ. Алсаас бичдэг нь олон байснаас тулаад хандсан нь үгүй. Бүр нэлээд сүүлд Д.Түвшинжаргалтай суусныг сонссон Хэнтийн нэг хүн өөрийгөө буудна гээд уул руу давхисан тухай дуучин Ц.Түвшинтөгс ярьж байсан нь санаанд үлдчихэж. Д.Түвшинжаргал гэдэг хүний байр байдлыг мэддэг хүн л байсан болов уу. Олоон жилийн өмнөх явдал. Баянхонгорт концертод дуулсны дараа нэг хүүхэн зорьж уулзаад “Манай нөхөр насаараа чамд хайртай яваа” л гэж байна. Тийм юм зөндөө сонсдог учраас нэг их гайхсангүй. “Чамаас салаагүй бол сайн байна шүү дээ” гэлээ. Тэгсэн өнөө бүсгүй “Үнэндээ ч заримдаа хэцүү байдаг шүү. Чамаас болоод би Чимэдцэеэтэй суусангүй гэж агсан тавьдаг” гэж билээ (инээв). Залуу цагийн энэ мэт явдлыг тоочвол барагдахгүй.

-Онцгой мэдрэмж төрүүлдэг хөгжмийн зохиолч гэвэл хэн хэнийг онцлох вэ, та ?

-“Тэнгэр ээж өршөө” дууны минь аяыг зохиосон Ш.Батсайхан, Ц.Чинзориг, Б.Бямбабаяр гурав онцгой санагддаг. Жааяа (Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров) зөндөө дуу зохиож өгч байсан. Тэрний шахалтаар ч дуулж байлаа. Би өөрөө хүсээд ч дуулж явлаа. Хүмүүсийн шахалтаар ч дуулсан тохиолдлууд бий. Гэхдээ Жааяа миний идеал биш.

Ц.БААСАНСҮРЭН