Одон орон геофизикийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, докторант Б.Баатархүүтэй долоон гариг нэг шугам дээр хамт гарч ирж буй ховор үзэгдлийн талаар ярилцлаа.

---

-Долоон гариг нэг шугам дээр хамт жагсах маш ховор үзэгдэл болох гэж байна. Одоогоор ямар гаригууд гарч ирсэн байгаа вэ?

-Энэ үзэгдэл ерөнхийдөө 2025 оны нэгдүгээр сараас эхэлсэн үйл явдал. Одоогоор сугар, ангараг, бархасбадь, санчир, тэнгэрийн ван, далай ван гэсэн зургаан гариг харагдаад эхэлсэн. Хоёрдугаар сард өдөр уртсаад эхлэхээр сугар, санчир гаригууд нарны байршлаасаа шалтгаалаад харагдахаа больж эхэлнэ. Буд бол долоо дахь гариг юм. Хараахан гарч ирээгүй байгаа. Маш хурдан эргэдэг учраас хоёрдугаар сараас харагдаж эхэлнэ гэж тооцоолсон. Хэрэв нар жаргасны дараа дурандаад үзэх юм бол нар манддаг зүүн өмнөд талд ангараг, үүнээс жаахан урд хэсэгт бархасбадь, тэнгэрийн ван байрласан харагдана. Харин хойхно талд нь далай ван, сугар, санчир гаригууд харагдана. Сугар бол гэрэлтэх чадвараараа сарны да раа ордог. Мөн ангараг гариг 2025 оны нэгдүгээр сарын 18-наас мандаж эхэлж байгаа учраас их хол харагдана. Эдгээр гаригууд тодорхой хурдтайгаар нарыг тойрч эргэдэг. Давхцал нь хурдныхаа зөрүүнээс шалтгаалаад хамт гарч ирж байгаа юм.

-Нэг шулуун дээр бол харагдахгүй гэсэн үг үү?

-Тийм. Тэнгэрт зэрэгцэж л харагдана. Гаригийн жагсаал тэгшитгэлийг прад гэж нэрлэдэг. Манай тэнгэрийн гаригууд нэг хавтгай дээр оршиж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, нарны аймаг үүссэн цагаасаа л нэг хавтгай дээр эргэлдсэн. Наранд ойрхон байх тусмаа удаан эргэдэг. Тэгэхээр гариг болгон өөр, өөр хурдтайгаар нарыг тойрч эргэлдэж байгаа гэсэн үг. Буд, сугар хоёр бол маш хурдан тойрдог. Дэлхий 365 хоногт тойрно. Бүр цаашаагаа алслагдаад ирэхээрээ тэнгэрийн ван, далай ван гэх аварга хийн гаригууд 85 жилд нарыг тойрдог байх жишээтэй. Ийм удаан тойрдог болохоороо ойролцоогоор нарны нэг талд гарч ирж байгаа юм. Яг нэг шулуун дээр гарч ирнэ гэх юм бол харьцангуй ойлголт шүү. 3 градус, 4 градуст бүгд орж ирэхийг нэг математикч тооцоолсон байдаг юм. Түүнийхээр гаригууд нэг шулуун дээр гарч ирэх үзэгдэл 400 тэрбум жилд нэг удаа тохионо гэсэн. Тэгэхээр манай нарны нас гүйцэхгүй болчихож байгаа юм. Нар бол 10 тэрбум жилийн настай. Одоо бол 4.5 тэрбум жилийг насалсан явж байна. Тиймээс манай нарны насанд бүх гаригууд яг нэг шулуун дээр давхцах үйл явдал гарахгүй байх. Ерөнхийдөө 180 градус, 90 градус дотор л байрлах боломжтой.

-Энэ бол одон орон судлалын маш ховор үзэг дэлд орно. Гаригууд дахин хамт гарч ирэх тохиолдол бий юу?

-Одоогийн тооцооллоор 2040 онд таван гариг, 2080 онд таван гариг хамт гарч ирнэ. Яг долоон гариг гарсан тохиолдол үүн шиг бараг л дахин давтагдахгүй. Хоёрдугаар сарын 28-нд маш өндөрлөг газраас долоон гаригийг бас харах мөч тохионо. Цаг хугацааны хувьд бол яг нар жаргасны дараа харж болно. Эклютын хавтгайг дөрвөн тэнцүү хуваахад нэг талд нь буюу 180 градус дотор нарны аймгийн найман гариг орж ирнэ. Мянган жилд бол долоон удаа л тохиолддог үзэгдэл. Энд тооцоолсноор 2176 он, 2192 гэх мэт онуудад бүгд хамт харагдана.

-Улс үндэстэн бүр өөр, өөр газарзүйн байрлалтай. Тэгвэл дэлхий нийтээрээ уртраг өргөрөг, өндөр нам байршлаасаа хамаарахгүйгээр энэ үйл явдлыг бүх байрлалаас харах боломжтой өдөр гэж бий юу?

-Мэдээж байгаа. Нэгдүгээр сарын 21-нд л бүгдийг нь хаанаас ч харах боломжтой. Хоёрдугаар сарын 28-наас бол буд гариг гараад ирэхээр өндөрлөг газруудаас зурвасхан л харж болно. Ангараг гаригийг монголчууд улаан нүдэн гариг гэж нэрлэдэг. Үүнийг дурангаар харах юм бол бөөрөнхий улаан, гадаргуу нь хагарсан ул мөртэй харагдана. Хэмжээгээрээ манай дэлхийгээс жижигхэн. Бархасбадь бол аварга том хийн гариг. Манай нарны аймгийн хамгийн том гариг л даа. Дэлхийгээс радиусаараа 11 дахин том. Өөрийн гэ сэн дөрвөн дагуултай. Дагуулуудыг нь сар гэж нэрлэдэг. Яг л манай дэлхийг нэг сар дагадаг шиг. Дагуулууд нь улаан судалтай. Нартай хамт арванхорёдугаар сард ирсэн учраас их тод гэрэлтэж байгаа. Тэнгэрийн ван, далай ван хоёр алс хол байдаг учраас мэргэжлийн том дурангаар харах боломжтой. Сугар бол хамгийн үзэсгэлэнтэй гариг. Хагас дугуй хэлбэртэй. Дэлхийн дотуур байрладаг учраас нэг тал нь сүүдэртээд нар тусаж байгаа хэсэг нь гялтганадаг. Энэ гаригийн агаар мандал 500 градус хүрдэг учраас их халуун. Санчир гариг энгийн хоёр нүдний дурангаар ч харагддаг. Одоогийн байдлаар санчир холдож байна. Өмнө жил есдүгээр сард их ойртож ирсэн юм. Алсын гариг учраас манай дэлхий л холдож байна гэж ойлгох хэрэгтэй.

А.Даваадулам