Хүрэл зэвсгийн үеэс эхлээд үндэсний бөх үүссэн гэдэг түүхэн баримт бий. Ойролцоогоор 7-11 мянган жилийн тэртээгээс үүссэн монголчуудын нэн эртний өв соёл юм. Хожим XIII зуунаас эхлэн өнөө цагийн үндэсний бөхийн хэв шинж, цол, чимэг хөгжин ирсэн түүхтэй гэж үздэг. Ийм нэн эртний өв соёл өнөө бидний цагт устаж, үгүй болоход ойрхон байна. Устдаггүй юм гэхэд соёлын агуулга нь өөрчлөгдөж байгаа нь харамсалтай. Өв соёл ямар байна нийгмийн хандлага, ёс суртахуун тийм болж төлөвшдөг. Энэ утгаараа монгол бөх бол соёлын маш том өв. Энэ өв, соёлыг бөхчүүд тээж яваа. Сүүлийн үед бөхчүүдийг өв тээгч гээд байгаа нь ч ийм учиртай. Бид айлд хүү төрвөл бөх болог гэж ерөөдөг ард түмэн. Учир нь бөх хүн гэдэг бол монгол эр хүн гэсэн үг. Монгол эр хүний ёс суртахуун, хандлага, төлөвшлийн үлгэр жишээ нь бөх. Гэтэл өнөө цагт хүү төрвөл бөх битгий болоорой гэж хэлэгдэх хүртлээ энэхүү өв соёл биднээс алсарч байгаа нь харамсалтай. Худлаа хэлдэг, бусдыг шулдаг, дээрэлхдэг, амин хувиа хийчээгч, их зантай, шуналын дэв болсон шалдан бөх байхаар… гэж ярих нь ч их. Хуучин цагт наадам, барилдаан боллоо гэхэд л нутгийн залуус эр бяр, авхаалж самбаагаа гайхуулан тэмцэлдэж хүч чадал, эр зориг, хүн чанарын үзүүлэн болдог байжээ. Энэ агуулгаараа монгол эрчүүдийн зориг, тэвчээр, холч ухаан, цог хийморийн дээд нь монгол бөх гэж нутгийн зон олон үнэлдэг.

Нутаг усаараа тэдний удам залгах хүү эр болжээ, наадамд түрүүллээ, үзүүрлэлээ, тэд давлаа бүүр байхад л хөөрхөн зодоглоод зогсож байна лээ гэж ярьдаг, хардаг байжээ. Тиймээс л хүүгээ эр хүн шиг эр хүн болоосой гэсэндээ бөх болог гэж ерөөдөг байсан учиртай байх. Харин өнөө цагийн бөхчүүд мэргэжлийн болж ард түмнээс тасарсан. Тиймээс уралдаан тэмцээн, ашиг хонжооны шинж нь илүү түлхүү болж, зөвхөн мэргэжлийн тамирчид л оролцохоос өөр арга байхгүй болсон. Хамгийн ноцтой нь өнөө цагийн монгол эрчүүдийн зан төлөв, хандлагад монгол бөх, нөгөө өв тээгч гэгдэх бөхчүүд маань өөрсдөө сөргөөр нөлөөлж байгааг нийгэм судлаачид хэлж байна. Учир нь монгол бөхийн барилдаанд ам авах ёс гэж бий. Энэ нь том цолтой нь жижиг цолтойгоо амлаж аван барилдах юм. Гэтэл өнөө цагийн өв тээгчид маань ам авахдаа аль хөгшин, бэртэлтэй, бэлтгэл султайг нь авч барилддаг болсноороо түрүү үеийн бөхчүүдээсээ ялгарч байгаа хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, иртэй бяртайг нь авч давдаг байсан өв уламжлалыг хамгийн сул доройг нь авч барилддаг арчаагүй ёс суртахуунаар сольчихож байгаа гэсэн үг. Ядарсан зүдэрсэн, аргагүй байдлыг нь далимдуулах, нас ахимаг харьж явааг дээрэлхэх бол яаж ч бодсон хүний адгийн зан төлөв юм.

Тэгвэл өв тээгчид маань яг ийм бай гэж биеэрээ үлгэрлэж байгаа хэрэг. Энэ хандлага нь даамжирсаар дан ганц давахын төлөө бөхчүүд маань барилддаг болсон. Давж байж түрүүлнэ. Түрүүлж байж өндөр цолонд хүрнэ. Өндөр цолонд хүрч байж хялбар аргаар мөнгө, эд баялагтай болно гэж үздэг болсон бөхчүүдийг өв тээгч гэж хэлэхэд хэцүү болгож байна.

Бөх сонирхогчид, бөхдөө хайртай монголчууд бид Үндэсний их баяр наадмын дөрвийн давааг олзуурхан шимтэн үздэг. Учир нь дөрвийн даваанд бөхчүүд ам авахгүй. Харин оноолтоор таарч барилддаг. Ингэхээр том цолтой бөх аль сул дорой, бэлтгэл тааруу бөхтэй барилдана гэхээс илүү эр бяраараа дөрвийн даваа хүртэл барилдаад гарч ирсэн залуучуудтай таарч барилддаг. Тиймээс л дөрвийн даваанд сонирхолтой, үзэгчдийг шуугиулсан барилдаанууд олон гардаг. Яг л ийм даваа, ийм барилдаануудыг ард түмэн хүсдэг учраас ам авдаг ёсыг дүрмийнхээ хүрээнд болиулчих хэрэгтэй байна. Нөгөөтэйгүүр ам авахыг болиулчихвал монгол бөхчүүдийн ёс суртахуун дээшилнэ. Цэвэр өрсөлдөөн гарч ирнэ. Нөгөө тавын давааны найраа алга болно. Жинхэнэ эр хүмүүс шиг хүч бяраа үзэн барилддаг болно. Үүнээс улбаалж, Монгол бөхийн нэр хүнд өснө, бөхчүүд жинхэнэ утгаараа өв тээгч болж чадна.

Хэрэв ам авдаг ёс, дүрэм байсаар байвал цаг, нийгмээ дагаад бөхчүүдийн хандлага улам л ёозгүй болж хувирах гээд байгааг олон хүн анхааруулан сануулсаар байна. Ам авалтын цаана монгол бөхийн, монгол эр хүний хамгийн дорой, муухай, бэртэгчин зан, үйлдлүүд улам тод үзэгдэнэ. Муу муухай нь гарч ирэх тусам энэ өв соёл нийгмээс арчигдана гэсэн үг. Энэхүү том өв соёл биднээс алга болчихвол яах вэ. Монгол гэж ондооших, Монгол гэж бахархах зүйлгүй л болно. Монгол эр хүний зан суртахуунаас омогшил, эр зориг, дайчин чанар, арга ухаан, тэвчээр, андлалцал, гүндүүгүй байдал, жудаг гэдэг зүйл алга болно. Энэ утгаараа бид өв соёлоо дээдлэх, тэртээгээс ирсэн ёс уламжлал, хандлагыг нь хадгалах зайлшгүй шаардлагатай. Үүнийг л өв тээгчид гэдэг. Гэтэл өнөө цагийн бөхчүүдийг өв тээгч гэж хэлэхэд үнэхээр хэцүү байна. Монгол Улсын арслан олноо том П.Сүхбат хэмээн алдаршсан эрхэм “Миний үеийн бөхчүүд ам авахдаа аль бяртай чадалтайг нь авч барилддаг байлаа. Бүр багшийнхаа хэлсэн бөхийг биш, эсрэгээр нь хамгийн хүнд өрсөлдөгчийг зөрж сонгон барилддаг байсан. А.Сүхбат гэх залуу ид гарч ирж байсан үе. Түүнийг битгий амлаарай, чамд халгаатай шүү. Аягүй бол ойчно гэж хэлж байсан багшийнхаа үгийг сөрөөд амлаж аваад барилддаг байлаа.

Тэртээгээс эдүгээ хүртэл монгол бөх оршин байсан гол шалтгаан бол хүч бяраараа өрсөлддөг явдал шүү дээ. Гэтэл сүүлийн үеийн бөхчүүдийн ам авч байгааг харахад үнэхээр ичмээр санагддаг. Өмнөх даваанд аль нь хамгийн их хүч гаргаж барилдав. Аль нь эцсэн байна. Аль нь надаас муу вэ гэдэг байдлаар ам авдаг болж. Энэ бол бөх хүний ёс суртахуун огт биш. Ингэж барилдаж байхаар барилдахгүй байсан нь дээр. Хамгийн сулыг нь авч даваад бөх хүнд ямар ашигтай юм. Ийм хүн хэзээ ч том цолонд хүрэхгүй” хэмээн ярьсан удаатай.

Үнэхээр ам авдаг ёс, дүрмийн цаана бөхчүүдийн муу муухай болгон явдаг гэдэг үнэн. Нөхөрлөж явсан найзыгаа нэг өдөр далаар нь тавьдаг, эхнэртээ дээрэлхүү, бүр гар хүрдэг, аливаа зүйлийг ашиг хонжоо талаас нь олж хардаг ийм хандлагатай залуучууд, эрчүүд өнөөгийн нийгэмд олон байна. Энэ нь монгол эр хүний ёс суртахууныг монгол бөх хэмээгчид залуурддаг болохоор өөр юу ч горьдох вэ,тийм л хүмүүс бий болно. Тиймээс монгол бөхийн барилдаанаас ам авдаг ёс дүрмийг болиулахгүй бол, тэднийг ёс жудагтай болгохгүй бол бөхчүүдийг өв тээгч гэж үзэхэд хэцүү байна.

Э.МӨНХТҮВШИН