ХИС-ийн ОУХНСС-ийн захирал, Шинжлэх ухааны доктор, профессор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант улсад айлчилж байна. Тус улсад Монгол Улсын Их Хурлын дарга анх удаа айлчилж байгаа гэдэг утгаараа талууд өндөр ач холбогдол өгч байна. Хоёр улсын парламентын хамтын ажиллагаа шинэ шатанд гарлаа гэж үзэж байна уу?

-УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалангийн энэ удаагийн айлчлал нь ардчиллын 1000 жилийн түүхэн уламжлалтай Нэгдсэн Хаант Улсын Парламентын Нийтийн танхимын дарга эрхэмсэг ноён Л.Хойлын урилгаар тус улсад УИХ-ын даргын хувиар анх удаа албан ёсны айлчлал хийлээ. Энэ нь дурдсан айлчлалын нэг онцлог болж байна. Парламентын засаглалтай хоёр улсын хувьд хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааг цаашид гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх үндэс суурийг тавьсан явдал энэ удаагийн айлчлалын хоёр дахь онцлог хийгээд ач холбогдол нь болж байна гэж харж байна. Уэстминстерийн ордонд болсон албан ёсны уулзалтын үеэр талууд хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд бүхий л салбарт идэвхтэй хөгжиж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, дээд түвшний айлчлалууд, харилцан ойлголцол бэхжиж байгааг онцоллоо.

Талууд хууль тогтоох байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, ялангуяа Тамгын газар болон Парламентын бүлэг хоорондын харилцааг идэвхжүүлэх талаар дэлгэрэнгүй санал солилцсон байна. Парламентын Нийтийн танхимын тэргүүн Монгол Улсын ардчиллын үйл явцыг өндрөөр үнэлэв. Улмаар хоёр их гүрний дунд, далайд гарцгүй байршилтай хэдий ч богино хугацаанд ардчиллыг баталгаажуулж, бэхжүүлэх чиглэлд том амжилт гаргасан, парламент дахь эмэгтэйчүүдийн оролцоогоор Азидаа төдийгүй, дэлхийд дээгүүрт бичигдэхээр хэмжээнд байгааг өндрөөр үнэлсэн байна.

-Айлчлалаар ямар, ямар асуудлууд шийдэгдэв. Судлаачийн хувьд та энэ удаагийн айлчлалыг хэрхэн ажиглаж байна вэ?

-Энэ удаагийн айлчлалаар хэд хэдэн асуудал шийдэгдсэн гэж харж байна. Хоёр улсын парламент хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааг цаашид гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх үндэс суурийг тавьсан явдал юм. Хоёрт, Британийн Парламентын Доод танхим буюу 650 суудалтай Нийтийн танхимын сонгууль өнгөрсөн 2024 оны долдугаар сард болж Хөдөлмөрийн нам олонхын санал авч, намын дарга Кейр Стармер Ерөнхий сайд болсон. Тиймээс Нийтийн танхимд Британи, Монголын парламентын бүлгийг байгуулах асуудлаар санал солилцсон байна.

-Ингэхэд парламент гадаад харилцаанд ямар үүрэг гүйцэтгэдэг вэ. “D-Parliament” цахим систем нь Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант улсын парламентын загварыг хэрэгжүүлсэн гэдэг бил үү?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хоринтавдугаар зүйлийн 1-ийг эш татмаар байна. Үүнд, “УИХ төрийн дотоод, гадаад бодлогын аль ч асуудлыг санаачлан хэлэлцэж болох бөгөөд дараахь асуудлыг өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэнэ” гээд “төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндсийг тодорхойлох” гэж заасан. Түүнчлэн “Засгийн газрын өргөн мэдүүлснээр Монгол Улсын олон улсын гэрээг соёрхон батлах, цуцлах, гадаад улстай дипломат харилцаа тогтоох”, Гучингурав дугаар зүйлийн 4-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “гадаад харилцаанд улсаа бүрэн эрхтэй байгуулах”, 5-д “Монгол Улсаас гадаад улсад суух бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүнийг УИХ-тай зөвшилцөн томилох, буюу эгүүлэн татах” гэж заасан.

Монгол Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсад хийж буй албан ёсны айлчлалын хүрээнд Британийн Парламентын Цахим үйлчилгээний асуудал хариуцсан албаны Архитектурын асуудал хариуцсан захирал Руперт Хэй Кэмпбэлл, Инновац ба санаачилгын асуудал хариуцсан захирал Элизабет Акс нартай уулзжээ. Уулзалтын үеэр талууд цахим засаглал, цахим парламент, төрийн үйлчилгээг цахимжуулах чиглэлээр баримталж буй бодлого, хэрэгжүүлсэн төсөл хөтөлбөр, мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах зэрэг асуудлаар санал солилцлоо. Түүнчлэн тэрбээр Олон Улсын Парламентын Холбооны Британийн бүлгийн дарга Фабиан Хамилтонтай уулзлаа. Уулзалтын үеэр талууд хоёр улсын хууль тогтоох дээд байгууллага хоорондын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар харилцан санал солилцсон зэргийг тэмдэглэх хэрэгтэй.

-Их Британи бол манай улсад хөрөнгө оруулагч том гүрэн. Уул уурхайн салбарт 700-гаад сая ам.долларын хөрөнгө оруулсан дүн бий. Тус улстай манайх өөр ямар, ямар салбарт хамтарч байна вэ?

-“Brexit”-ээс өмнө Их Британи Монгол Улсын бэлэн болон хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүний экспортын Европын Холбоон дахь хамгийн том зах зээл байсан. Тухайлбал, боловсруулаагүй болон хагас боловсруулалтын алт, самнасан ноолуур, оёмол нэхмэл, сүлжмэл ноолууран эдлэл, үнэт чулуу хамгийн том зах зээл байсан. Тус улстай 2012 оноос хойш зургаан жилд ашигтай худалдаа хийсэн байх бөгөөд 2018 оны эцсийн байдлаар хоёр орны худалдаанд Монгол Улс 141.8 сая ам.долларын ашигтай гарч байсныг энд тэмдэглэмээр байна. Оюу толгой төслийн гол хөрөнгө оруулагч Рио Тинто групп нь Лондон, Мельбурн хотноо бүртгэлтэй үндэстэн дамнасан корпораци. 2022 оны хавар Оюу толгойн гүний уурхайн олборлолтыг эхлүүлснээр 2027 он гэхэд Монгол Улсын ДНБ гурав дахин өсөх төлөвтэй байгаа юм.

ОХУ-аас түлш, шатахуун, эрчим хүчний бүтээгдэхүүн худалдан авч буй Монголын компаниуд олон улсын санхүүгийн хоригт ороод байсан үед Москвагийн Кредит банк, Газпром банк, Сбербанк, Росбанканд Их Британийн банкуудаар дамжуулан төлбөр, тооцоог 2022 оны наймдугаар сарын 15-наас тодорхой хугацаатайгаар саадгүй хийх боломжийг Их Британийн Засгийн газар олгосон.

“Brexit” хэрэгжсэнээр ЕХ-ны “Сайн засаглал, тогтвортой хөгжлийг” дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд хөгжиж буй найман орон, түүний дотор Монгол Улсад олгосон гаалийн хөнгөлөлтийн GSP+ схем Британид үйлчлэхгүй болсон ч 2021 оны хоёрдугаар сард Монгол Улс Их Британийн худалдааны Хөнгөлөлтийн ерөнхий систем болох “Өргөтгөсөн нөхцөл”-д (UK GSP Enhanced Framework) нэгдэж чадсан.

Британий статистикийн мэдээллээс харахад 2023 оны эцсийн дүнгээр Монгол Улс Их Британийн хувьд худалдааны 133 дахь том түнш бөгөөд Их Британийн нийт худалдааны 0.1 хувийг эзэлж байна. Тоо баримтаас үзэхэд Их Британиас Монгол руу экспортолсон бараа бүтээгдэхүүний хэмжээ сүүлийн 5 жилд 2 дахин өссөн байна. 2023 оны эцсийн дүнгээр Их Британиас Монгол руу экспортолсон шилдэг 5 бараа нь суудлын машин 4,9 сая фунт стерлинг, төмөр ба ган 3.9 сая фунт стерлинг, үйлдвэрийн машин механизм 1.3 сая фунт стерлинг, төмөр замын тоног төхөөрөмж 1.1 сая фунт стерлинг, үр тариа 1.1 сая фунт стерлинг болж байна. Харин 2023 оны эцсийн дүнгээр Монголоос Их Британид импортолсон шилдэг 5 бараа нь: нэхмэлийн утас 6.5 сая фунт стерлинг, ноос ноолууран хувцас 1.6 сая фунт стерлинг, тавилга (300 мянган фунт стерлинг, нэхмэл даавуу 110 мянган фунт стерлинг болсон байна.

Монгол Улсын төмөр замын салбарт Британий төмөр замын өндөр технологи шингээсэн төмөр замын рельс төмрийн бэхэлгээ, төмөр бетон дэр нэвтрүүлэн ашигладаг. Их Британийн төмөр замын төмөр бетон дэрний бэхэлгээ үйлдвэрлэгч “Pandrol” компани, бетон дэр үйлдвэрлэгч “RM&S” зэрэг компаниуд Монголын зах зээлд бүтээгдэхүүн, үйл ажиллагаагаа нэвтрүүлээд амжилттай явж байна.

Монголчуудын өөрсдийн хүч, нөөц бололцоогоор барьж буй үндэсний томоохон бүтээн байгуулалт болох Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн 414.6 километр төмөр замын төсөлд бетон дэр үйлдвэрлэн нийлүүлэх “Ган хийц” ХХК, “Улаанбаатар Бүк” ХК-ууд, дэлхийд тэргүүлэгч Британийн “Pandrol” компанитай бэхэлгээний худалдан авалтын гэрээнд 2019 оны аравдугаар сард гарын үсэг зуржээ. Их Британийн төмөр замын өвөрмөц бэхэлгээг үйлдвэрлэдгээрээ дэлхий дахинаа алдаршсан “Pan­drol” компани нь 1937 оноос үйл ажиллагаагаа эхэлсэн бөгөөд Монгол Улсын төмөр замын салбарт бүтээгдэхүүн нийлүүлээд 18 жил болж байгаа юм. Эрс тэс уур амьсгалтай Монголын нөхцөлд тохирох эсэхийг туршилтаар баталгаажуулсан бөгөөд энэхүү бэхэлгээ нь төмөр замын арчилгааны зардлыг багасгахаас гадна Pandrol бэхэлгээг ашигласан төмөр бетон дэрийг Монгол Улсад мөрдөж буй стандартаас 1 километр зайд 180 ширхэгийг хэмнэх бололцоотой ажээ. Энэ нь дунджаар 100 километр төмөр зам барихад 2 сая ам.долларын хэмнэлт гаргахаас гадна төмөр замын голын даралтыг 30 тоннд хүргэж, ингэснээр төмөр замын тээх чадвар, нийт үр ашгийг нэмэгдүүлж байгаа юм. Өнөөдөр дэлхий нийтийн хэмжээнд хамгийн түгээмэл хэрэглэгдэж буй бэхэлгээ гэвэл “Pandrol” ажээ. Тус компанийн бүтээгдэхүүнийг 130 орны төмөр замын 411 компани ашиглаж байна. Энэ нь дэлхийн нийт төмөр замын 63 хувь болж байгаа ажээ.

2020 оны 10 дугаар сард дэлхийн 69 зах зээл, бүс нутагт 31 “Худалдааны элч”-ийг шинэчлэн томилсоны нэг нь Нэгдсэн Хаант улсын Нийтийн танхимийн сонгуулийн тойргийн парламентын гишүүн, польш гаргалтай Даниел Р.Кочинскийг Монголыг хариуцсан “Худалдааны элч”-ээр томилсон явдал болно. Тэрбээр 2022 оны дөрөвдүгээр сард Монгол Улсад айлчилсан.

-УИХ-ын дарга Кембриж, Оксфордын их сургуульд ажиллалаа шүү дээ. Хоёр улсын боловсролын салбарын харилцаа ямар шатанд хөгжиж ирэв?

-Бүр социализмын үеэс МУИС, Британийн Лийдсийн их сургуультай хамтран ажиллаж эхэлсэн байдаг. УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан Кембрижийн их сургуулийн Монгол, Өвөр Ази судлалын төв, Ухаалаг дэд бүтэц, барилгын төв, “Кавендиш” лаборатори тэнд ажиллаж буй монгол залуу эрдэмтэд, Оксфордын их сургуулийн газарзүй-экологийн салбарын монгол судлаач эрдэмтдийн судалгааны ажилтай танилцсан. Улмаар дурдсан 2 их сургуультай байгалийн ухаан, технологийн салбарын хүний нөөц бэлтгэх чиглээр хамтран ажиллах боломж нээгдэж байгааг тэмдэглэсэн. Их Британийн Гадаад хэрэг, хамтын нөхөрлөл, хөгжлийн асуудал эрхэлсэн сайд Дэвид Камерун 2024 оны дөрөвдүгээр сард Монгол Улсад айлчлахад үеэр Британийн англи хэлний Pearson хөтөлбөрийг сургалтдаа нэвтрүүлсэн ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн үйл ажиллагаатай танилцаж, Монгол Улсад англи хэлний хөтөлбөрийг хөгжүүлэхэд зориулж 10 сая фунт стерлингийн дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн.

-Монгол Улс 1961 онд НҮБ-д элсэхэд биднийг барууны орнуудаас хамгийн түрүүнд дэмжсэн орон бол Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант улс. Манай хоёр улсын түүхэн харилцаа яаж явж ирснийг сонирхуулахгүй юу.

-Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс нь 1945 оны хоёрдугаар сард Ялтын холбоотон гурван гүрний тэргүүн нарын Ялтын бага хурлын үеэр байгуулсан хэлэлцээрээр БНМАУ-ын status-quo-г хүлээн зөвшөөрч АНУ-ын хамт гарын үсэг зурж, 1961 онд НҮБ-д гишүүнээр элсэхэд Аюулгүй Зөвлөлийн байнгын гишүүн Их Британи Монголын “төлөө” санал өгч de facto хүлээн зөвшөөрсөн, Өрнөдийн гүрнүүдээс Монгол Улсыг 1963 онд анх удаа хамгийн түрүүнд de jure хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоосон. Өрнөдийн гүрнүүдээс 1965 онд Улаанбаатар хотод хамгийн түрүүнд ЭСЯ-аа нээсэн бол үүн лүгээ Монгол Улстай хамгийн түрүүнд худалдааны Хэлэлцээрийг Засгийн газрын түвшинд Өрнөдийн гүрнүүдээс анх удаа 1973 оны гуравдугаар сард Лондон хотноо байгуулж байсан. Их Британи ЕХ-ноос салж бие даасан учраас худалдаа-эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн өргөн хамтын ажиллагаатай, өргөн утгаар нь авч үзвэл Монгол Улсын “гуравдагч хөрш” гэж үзэж болно. 2023 оны тавдугаар сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын Цог жавхлант хаан III Чарльзыг хаан сэнтийд залах төрийн ёслолд албан ёсны урилгаар оролцсон нь маш чухал үйл явдал байсан. 2023 он хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ойг ёслол төгөлөр тэмдэглэсэн.

Монгол Улсын цөмийн зэвсгээс ангид бүсийн санаачлагад Их Британи НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүний хувьд бусад гишүүн Франц, АНУ, ОХУ, БНХАУ-тай хамтран улс төрийн баталгаа гаргасан байдаг.

Их Британид Монголын 10 мянга гаруй иргэн ажиллаж, сурч, амьдарч байгаа гэсэн тоо баримт байна.

2024 оны дөрөвдүгээр сард Британийн талаас Гадаад хэргийн сайдын түвшинд 11 жилийн дараа хэрэгжсэн айлчлалын үеэр Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг Британийн Гадаад хэрэг, хамтын нөхөрлөл, хөгжлийн сайд Дэвид Камерон нар албан ёсны хэлэлцээ хийж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нарт тус тус бараалхсан. Айлчлалын үеэр Монгол, Британийн харилцааг “Иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүргэхэд чиглэсэн Замын зураглал”-д гарын үсэг зурав. Замын зураглал нь хоёр орны урт хугацааны харилцаанд үндэслэн цаашдын хамтын ажиллагааг тодорхойлох, Иж бүрэн түншлэлд хүргэх, Түншлэл, хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийг байгуулах суурь баримт бичиг болох юм. Замын зураглалд худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эрдэс баялаг, байгаль орчин, боловсрол, шинжлэх ухаан, техник, эрүүл мэнд, хүний эрх зэрэг салбарын хамтын ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлсон байна. Айлчлалын үеэр Монгол Улсад ховор металлын чиглэлээр хамтран ажиллах тухай Харилцан ойлголцлын Санамж бичиг, Геологийн шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны чиглэлээр хамтран ажиллах тухай Харилцан ойлголцлын Санамж бичиг тус тус байгуулсан байдаг.

Ойрын хамгийн гол зорилт бол Монгол Улс, Их Британий хооронд “Түншлэлийн шинэ харилцаа”-ны эрхзүйн үндсийг тавих явдал юм.

НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүн, цөмийн зэвсэгтэй Нэгдсэн Хаант Улс Британийн колони байсан, англи хэлээр ярьдаг 2.4 тэрбум хүн ам бүхий 56 орныг эгнээндээ нэгтгэсэн Британий Хамтын Нөхөрлөлийг удирддаг. Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөлийн нутаг дэвсгэр 29.9 сая км2-ээр хэмжигддэг нь ОХУ-ын нутаг дэвсгэрээс ч том хэмээн ярих дуртай. Дээрх 56 орны 14 улсын төрийн тэргүүн нь Британийн хаан III Чарльз юм.

-Дэлхийн геополитик ээдрээтэй байгаа энэ цаг үед, хоёр том гүрнээр хүрээлэгдсэн Монгол Улсын хувьд гурав дахь хөршийн харилцаа асар чухал. Цаашид бид тус улстай худалдаа, эдийн засгийн харилцаагаа яаж хөгжүүлэх вэ?

-Дахин тэмдэглэхэд Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүн, НАТО, Европын Аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн. Өнөөдөр Европ тив АНУ-ын оролцоогүйгээр өөрийн аюулгүй байдлыг сахин хангах чиглэлд ихээхэн анхаарал тавьж эхэллээ. Үүнд Их Британи, Франц, Герман улс оройлон ажиллахаар тохиролцож байна.

Монгол-Британийн Дугуй ширээний 15 дугаар уулзалт 2025 оны хоёрдугаар сард Лондон хотноо болсон. Уулзалтыг Монголын талаас Шадар сайд С.Амарсайхан, Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улсын талаас Гадаад хэрэг, хамтын нөхөрлөл, хөгжлийн яамны Энэтхэг, Номхон далайн асуудал эрхэлсэн сайд Кэтрин Уэст тэргүүлсэн Монгол, Британийн Дугуй ширээний XV уулзалтын хүрээнд Монгол, Британийн хамтын ажиллагааг Иж бүрэн түншлэлд хүргэх Замын зураглалын хүрээн дэх хоёр улсын улс төрийн яриа хэлэлцээг зохион байгуулсан. Энэ хүрээнд эдийн засгийн өсөлт, эрчим хүчний шилжилт, эмэгтэйчүүдийн чадавхыг бэхжүүлэх, нэн чухал эрдэс баялаг, боловсрол, иргэний нийгэм болон иргэд хоорондын харилцаа, Улаанбаатар хотны метро тавих санхүүжилт гэсэн чиглэлүүдээр хамтран ажиллахаар тохиролцсон. Энэ нь хамтын ажиллагааны үндсэн гол зураглал болж байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ