“Атрын IV аян эхэллээ” гээд бөөн хөл хөөрцөг болж байна. Засгийн газрын тэргүүн Л.Оюун-Эрдэнэ энэхүү аяныг эхлүүлж, ухаалаг, дэвшилтэт технологи бүхий экспортын чиг баримжаанд төвлөрсөн газар тариалан, эрчимжсэн мал аж ахуйн хослолыг бий болгох үндсэн зорилготойг ч онцоллоо.

Монгол Улс өмнө нь “Атар” нэртэй гурван ч аян өрнүүлсэн түүхтэй. Атар газар эзэмшиж, газар тариаланг хөгжүүлэх замаар хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулна, мал аж ахуйн тогтвортой өсөлтийг хангана, орчин үеийн техник, технологи нэвтрүүлнэ, эдийн засгийн хөгжлийг хурдасгана л гэсэн.

Атрын анхны аяныг явуулах тогтоолыг 1959 оны гуравдугаар сард МАХН-ын Төв Хорооны III бүгд хурлаас гаргасан бол хоёр дахь аян 1976 оноос өрнөсөн байдаг. Эхний аянуудыг МАХН-ын удирдлагаар Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн байгууллага гардан зохион байгуулж, залуучуудыг өргөнөөр татан оролцуулж, шинээр байгуулагдсан сангийн аж ахуйг шефлэн авч ажиллуулж байжээ.

“Атрын III аян” үндэсний хөтөлбөрийг Монгол Улсын Засгийн газрын 2008 оны 70 дугаар тогтоолоор баталжээ. Үндсэн зорилго нь хөрсний үржил шимийг хамгаалж, нөхөн сэргээх, үр сортын болон техник технологийн шинэчлэлийг эрчимжүүлж, импортыг орлох, экспортын чиг баримжаатай газар тариалангийн тогтвортой хөгжлийг хангахад чиглэсэн байна. С.Баярын Засгийн газрын энэхүү шийдвэр тариа ногоо тарьж, газрын буян хишгийг хүртдэг иргэдэд “Төрөөс одоо л нэг үйлдвэрлэлд анхаарч, ахиц дэвшил гарах нь” гэсэн итгэл найдвар төрүүлжээ.

Харамсалтай нь, 2024 оноос Засгийн газар “Ард түмний амьдрал хэцүүдлээ” гэх нэрийн дор ОХУ-аас хямд гурил, будаа, улаанбуудай оруулж ирснээр өмнөх гурван аяны үр дүнг иргэдэд бүрэн дүүрэн хүртээгээгүйг салбарынхан ам уралдан ярьж байна. Үүний улмаас олон арван аж ахуйн нэгж тариа тарихаа больж, газар тариалан үндсэндээ “дампуурчээ”. Төр засаг түүнийгээ импорттой холбон тайлбарлаж буй. Баруун аймгийн хэдэн малчид гурил үнэтэй байна гэж гомдоллосноос болж ард түмэн хямд гурил идэх эрхтэй. Тарианы эзэн гэж феодалууд гурил, будаагаа үнэтэй зарж ард түмнийг минь шулж байна. Тэд өгдөггүй юм бол Оросоос хямд гурил оруулж ирээд ард түмнээ божийтол хооллоно гэсэн бодлого гаргасан нь энэ. Оросоос гурил хангалттай орж ирсэн ч гурил хямдраагүй, бүр дээрээс нь бүхэл үрийн гурил, хивэг гэх зүйлийн олдоц ховордож, хивэг үнэд орж эхэлсэн. Тэгээд орос гурил алсдаа бүр ч айхтар хор хөнөөл дагуулж мэдэхийг гадарласан. Иймээс энэ жил атрын аянаа зохиож байгаа нь энэ. Аливаа төсөл, хөтөлбөр хөрсөн дээр хэр сайн буусныг гарсан үр дүнгээр нь хэмжиж болох билээ. Газар тариалан, хөдөө аж ахуйн салбарын эрдэмтэн, судлаачид “Атрын” нэртэй гурван аян үр дүнтэй хэрэгжээгүй гэдэгтэй санал нэг байгаагаа илэрхийлж байна. Учир нь, учир дутагдал их гарчээ. Тухайлбал, эдийн засгийн үр өгөөжийн тухайд, ургацын хэмжээг төдийлөн нэмэгдүүлж чадаагүй, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл нэмэгдэхээс илүүтэйгээр тодорхой салбаруудад хямрал үүсчээ. Тухайлбал, малын тоо толгой буурч, мал аж ахуйн салбар хүндхэн байдалд орсон байна. Газар тариаланд шаардагдах дэвшилтэт техник, тоног төхөөрөмж дутагдалтайгаас гадна цаг уурын нөхцөл ч бас бэрхшээл үүсгэжээ. Тариалангийн газар нэмэгдсэн ч түүний ашиглалт төдийлөн үр дүн авчраагүй байна. Мал аж ахуйн салбар дахь ажиллах хүчний зарим нь газар тариалан руу шилжсэн ч тус дэм бараг болоогүй ажээ.

Судлаачдын үзэж буйгаар, атрын гурван аян хөдөө аж ахуйн хөгжлийг түр зуур дэмжсэн ч үр дүн хангалтгүй, урт хугацаанд тогтвортой бүтээмж бий болгоогүй байна. Одоо Засгийн газар экспортын чиглэлтэй будаа тариална гэж байх шиг байна. Төр засаг зээл өгнө л гэнэ. Элдэв юм амлаж л байна. Ард түмэн ямар халшрах биш дээ. Хэдэн төгрөгөө бодоод, эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлмөрлөх л байх. Харин будаагаа хураагаад авсан хойно нь “Гурилын үнэ нэмэгдлээ” гээд хориглочих вий дээ. Ийм байдал олон давтагдсан учраас ингэж хэлж байгаа юм.

Мах экспортолно гээд Монгол даяар л юм болсон. Иргэд, аж ахуйн нэгжүүд аль намраас эхэлж бэлдээд. Хямд байх үед нь мал мах аваад, үнэтэй зоорь саванд хадгалаад, багагүй зардал гаргаад явж байтал мах экспортлохыг хориглочихсон. Шалтгаан нь, Улаанбаатар хотын зах, дэлгүүрт махны үнэ нэмэгдсэн, хотын хүмүүс мах идэж чадахаа больсон гэсэн юм. Үнэндээ хүмүүс хагас өлсгөлөндүүхэн байвал ажил хийдэг юм шүү дээ. Тухайлбал, үнэтэй мах авахын тулд хөдөлмөрлөж, мөнгөтэй болох хэрэгтэй болно. Гэвч сонгогчидоо ингэж басамжилж болохгүй л дээ. Одоо махны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд үгээ барж, үсээ зулгааж байна. Яг үүн шиг баахан зээл аваад, ажил “пижигнэж” байтал намар бодлого өөрчлөгдөхгүй гэсэн баталгаа хаана байна вэ. Энэ мэт баталгааг хууль гаргаж байж Атрын аяныг өрнүүлмээр санагддаг. Өнөөдөр арай л хөнгөн хөөрцөглөөд байх шиг харагдаж байна. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам энэ тал дээр анхаарч, хууль, журам боловсруулан батлуулж ажиллах хэрэгтэй санагдаж байна. Яагаад вэ гэвэл, ардчилсан төр засгийн сүүдэртэй тал сонгогчид байдаг. Сонгогчид гурил авч чадахаа байлаа гэвэл сонгуульд санал өгөхгүй, бид ялагдана гэж эрх барьж байгаа нам айдаг. Тэд, ялангуяа хотын сонгогчид яг үнэндээ санал ч өгдөггүй улсууд байдаг. Ажил төрөл хийдэг иргэд л ер нь санал өгч байдаг шүү дээ. Үүнийг анхаарч баймаар байдаг юм.

Д.ЭРДЭНЭТУЯА