Саяхан Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын сургуулийн математикийн багш хуурамч диплом ашигласан хэрэгт буруутгагдаж, 126 сая төгрөгийг улсад төлөх шийдвэр гарснаар сэтгэл санааны хямралд орж, амиа хорлосон харамсалтай хэрэг гарсан. Тэгвэл энэ хэргийн талаар хуульч, өмгөөлөгч Б.Түвшинтөгстэй ярилцлаа.

---

-Олон нийт бүтэн 12 жилийн цалин буюу 126 сая төгрөгийг эргүүлэн төлүүлэх шүүхийн шийдвэр хэтэрхий харгис байсан гэж шүүмжилж байна. Хуульч хүний үүднээс та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Амиа хорлосон залуу багшийн асуудалд хэд хэдэн ойлгомжгүй зүйлс ажиглагдсан. Хөдөлмөрийн тухай хуульд цалин, нэмэлт урамшуулал гэх ойлголтууд бий. Энэ нь хөдөлмөрлөх эрхийн харилцаанаас үүдэлтэй юм. Ажилтан гэрээгээр хүлээсэн чиг үүргийнхээ дагуу ажил үүргээ гүйцэтгэнэ. Ажил олгогч түүнд нь тохирсон цалин хөлсийг олгоно гэх агуулгатай ойлголт байгаа. Тэгэхээр амиа хорлосон залуу багш болон ажил олгогч хооронд ямар эрх зүйн харилцаа үүссэн юм бэ гэдэгт хамгийн түрүүнд дүгнэлт хийх ёстой. Тус багшийн гүйцэтгэж байсан үүрэг нь өөрөө зүгээр л диплом үзүүлээд улсаас цалин авах ажил байсан юм уу.

Эсвэл хөдөлмөрийн гэрээ байгуулаад түүнд заагдсан ажил үүргээ гүйцэтгээд цалин хөлс авах ажил байсан юм уу гэдгээ тодорхой болгомоор байна. Яг ямар эрх зүйн харилцаа үүссэн юм бэ гэдэгт зөв дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Хөдөлмөрийн тухай хуульд зааснаар амиа хорлосон багш, тухайн сургууль хооронд хөдөлмөрийн гэрээний эрх зүйн харилцаа үссэн.

Тэгэхээр улс яагаад энэ багшид цалин олгосон юм бэ гээд аваад үзвэл хөдөлмөрийн гэрээний эрх зүйн харилцаа үүссэн учраас гэж дүгнэгдэж байгаа юм. Хамгийн гол нь энэ гэрээ үндэслэлгүй, хүчингүй, тухайн багш ямар ч хийгээгүй байж цалин авсан гэх дүгнэлт гараагүй. Өөрөөр хэлбэл тухайн багш хөдөлмөрийн г э рээ байгуулсан. Гэрээгээр хүлээсэн ажил үүргээ гүйцэтгэсэн. Ажил олгогч буюу төр тухайн багшийг ажлуулсан учраас гүйцэтгэсэн ажил төрөлд нь тохирсон цалин хөлс олгох үүргээ биелүүлээд өдийг хүртэл явсан.

Харин амиа хорлосон залуу багш хөдөлмөрийн гэрээний эрх зүйн харилцаа үүсгээд ажил үүргээ гүйцэтгээд, түүндээ тохирсон цалин авч байсан гэх энэ агуулга дээр шүүх ерөөсөө дүгнэлт хийхгүй байгаа.

Өөрөөр хэлбэл шүүх тухайн амиа хорлосон багшийг хуурамч диплом үзүүлээд л улсаас баахан мөнгө авсан юм шиг ойлголт төрүүлээд байна.

Хуульч хүнийхээ хувьд шүүх энэ асуудал дээр буруу дүгнэлт хийсэн болов уу гэх өнцөгтэй байгаа. Хэрвээ тухайн багш хуурамч диплом ашиглаад 12 жилийн турш авсан нийт 126 сая төгрөгийн цалин нь өөрөө төрд учруулсан хохирол юм бол шүүх ийм үед яах ёстой вэ гэх асуудал яригдана.

-Тэгвэл шүүх ийм яах ёстой вэ?

-Тухайн багшийн 12 жил тасралтгүй төрд зүтгэсэн хөдөлмөрт шударга дүгнэлт хийх ёстой. Бүтэн 12 жилийн хөдөлмөрийг юу гэж үзэх вэ. Хамгийн гол нь үүн дээр дүгнэлт хийхгүй байна. Би бас ийм кейс дээр ажлаад прокурорын нэхэмжилсэн үнийн дүнг бууруулсан. Мэдээж төлбөр бол гарч байсан. Тэгэхээр тухайн багшийн хүч хөдөлмөр, мэдлэг боловсролоо зориулан түмний хүүхдийн төлөө зүтгэсэн энэ бүх цаг хугацааг яах ёстой вэ гэдэгт шүүх дүгнэлт хийх ёстой. Өөрөөр хэлбэл тухайн багшаас маш олон хүүхэд мэдлэг боловсрол авч бэлтгэгдээд Монгол Улсад үр өгөөжөө өгсөн шүү дээ.

Энэ хэрэгт өөр нэг асуудал байна. Жишээлбэл, цалинг төрөөс олгожээ. Тухайн багш ч төрөөс цалин хөлс авчээ. Тэгвэл энэ цалинг дипломд үндэслэж олгоод байгаа юм уу. Эсвэл хийсэн ажил, тухайн багшийн үр бүтээмж, цаг хугацаанд тулгуурлаж олгосон байна уу гэдэгт бас дүгнэлт хийх ёстой. Докторын дипломтой хүнд нэмэгдэл гэж олгодог. Хуурамч докторын дипломтой хүн нэмэгдэл авч байсан бол үүнийг өчиггүй хураан авч болно. Яагаад гэвэл тухайн хүн юу ч хийгээгүй. Зөвхөн доктор гэдэг хуурамч диплом ашиглаад нэмэгдэл авсан. Энэ бол жинхэнэ дипломд үндэслэж олгосон цалин хөлс, нэмэгдэл шүү дээ. Харин тухайн багшид олгосон 12 жилийн 126 сая төгрөгийн цалин бол хуурамч дипломтой эсэхээс үл хамааран гэрээгээр хүлээсэн ажил үүргээ гүйцэтгэснийг нь үнэлж олгосон юм. Гэтэл багшийн хөдөлмөрийг үнэлээд олгосон 12 жилийн цалинг эргээд хохирол байдлаар шаардсан нь буруу. Нэг талаасаа энэ асуудал хүний эрхийн маш том зөрчил шүү. Хөдөлмөрийн тухай хуульд заасны дагуу үүргээ биелүүлээд цалин хөлсөө авсан байхад дипломд үндэслэж цалин олгосон мэт дүгнэлт хийсэн шүүхийн шийдвэр үнэхээр харгис байна. Бүхэл бүтэн 126 сая төгрөгийг энгийн иргэн юугаараа төлөх вэ гэдэг өөрөө асуудалтай шүү дээ. Амиа хорлосон багшийн хувьд 12 жил хөдөлмөрлөж олсон цалингаараа зөвхөн анхдагч хэрэгцээгээ л хангадаг байсан. Өдөр хоногоо болгоод л амьдардаг байсан залуу хүн. Энэ бол хурааж, хуримтлуулсан мөнгө биш. Ахуйн амьдралдаа зарцуулаад явсан байхад энэ бол үнэхээр хүнлэг бус байна. Хүн ёсныхоо үүднээс тухайн багшийн нөхцөл байдлыг авч хэлэлцэх ёстой байсан.-Та хуульч хүний хувьд ийм кейс дээр шүүх яах ёстой гэж бодож байна вэ? – Жишээлбэл ийм кейс дээр хохирогчоор тогтоогддог этгээд бий. Энэ нь сургууль, төрийн өмчит компани гэх мэт газрууд төрийг төлөөлөөд хохирогчоор явдаг. Ажиглаад байхад эдгээр газрууд хэзээ ч төр хохироод, алдсан мөнгөө авах гээд байгаа юм шиг ханддаггүй. Төрийг төлөөлж, хохирогчоор тогтоогдсон газрууд заавал мөнгөө буцааж авах ёстой гэж дайрдаггүй. Ер нь бол ийм хандлага гаргадаггүй. Хохирогчид туслалцаа үзүүлээд явж байгаа хуульч, өмгөөлөгчдийн хувьд хуурамч диплом ашигласныг зөвтгөх аргагүй. Хариуцлага хүлээх ёстой. Гэхдээ олгосон мөнгө нь өөрөө дипломыг үндэслэж олгоогүй гэдгийг шийдвэрлүүлж болохоор байгаа юм. Хамгийн анхны нэг, хоёр тохиолдол дээр цалинг хохирол гэх байдлаар шийдвэрлэсэн нь улс орон даяар ийм тогтоох үндэс болсон. Өөрөөр хэлбэл, шат шатны шүүх гэдэг ч юм уу. Тухайн багшийн кейс ямар байсныг би сайн мэдэхгүй. Гэхдээ хуурамч дипломтой асуудал шүүхээр шийдэгдээд явснаас хойш нийслэлд миний санаж байгаагаар залилангийн хохирол гэж шийдээд ийм жишиг тогтсон. Ийм тохиолдолд хууль ингэж хэрэгждэг юм байна гэдэг иймэрхүү жишиг тогтоогоод орон нутгийн дипломын асуудалтай багш нарыг ч адилхан шийдээд явсан юм шиг надад ажиглагддаг. Одоо дээд шатны хууль шүүхийн байгууллагууд хэдий хуурамч дипломтой ч багш нарын ажилласан цаг хугацааг яаж үнэлэх вэ гэдэгт тайлбар хийж, зөв жишиг тогтоохгүй бол хүний амь нас хүртэл асуудал хурцаар хөндөгдөж байна.

-Тухайн багш давж заалдаж болоогүй юм болов уу?

-Бүх маргаан гурван шатны шүүхээр шийдвэрлэгдэх ёстой. Амиа хорлосон багшийн кейс өөрөө анхан шатны шүүх дээрээ дууссан юм уу гэдгийг би сайн мэдэхгүй байна. Тухайн үед давж заалдаагүй бол тухайн багш хуулийн мэдлэггүйгээсээ болоод хэрэг явдал анхан шатан дээрээ дууссан байхыг үгүйсгэхгүй. Яагаад гэвэл өөрийн амиа гаргуунд нь гаргах хүртэл хэмжээний гомдолтой байсан хүн “Би төлнө. Зөвшөөрч байна” гэх байдлаар энэ асуудалд хандаагүй нь ойлгомжтой. Тийм учраас хуулийн мэдлэггүй эсвэл хууль зүйн туслалцаа авах санхүүгийн нөхцөл байдал тааруу байсан ч байж болно. Миний хувьд хуулийн мэдлэггүйгээсээ үүдэн гомдол гаргах хугацаа дуусаад гомдлыг нь хүлээж аваагүй ийм нөхцөл байдал үүсээд шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр болсон юм болов уу гэж бодож байна.

-Тухайн багшийн эхнэр ажлын байрны тодорхойлт, гаргасан амжилт, үр бүтээмжийг нь шүүх нэг ч сөхөж харалгүйгээр шийдвэр гаргасан гэж ярьсан. Тэгвэл иймэрхүү баримтыг авч шүүх хэлэлцдэггүй юм уу?

-Мэдээж энэ хэрэгт иймэрхүү баримтуудыг сөхөж харах ёстой. Харахгүй байна гэж байхгүй. Хамгийн гол энэ баримтуудыг үнэлэх, үнэлэхгүй нь өөрөө хэргийг шийдэж байгаа шүүгчийн үзэмжийн асуудал. Хуулиар олгогдсон нотлох баримт үнэлэх зохицуулалттай холбоотой шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл амиа хорлосон багшийн хэрэгт иймэрхүү баримтууд авагдсан боловч үнэлээгүй агуулгатай процесс явагдсан гэж би бодож байна.