Төрийн шагналт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, найруулагч Л.Ванганы гэргий Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, найруулагч Түмэнбаярын Пялзай гуайтай ярилцлаа.

---

-Та сайхан өвөлжиж байна уу. Урин цаг наашилж, хөхөө өвлийн хүйтэн шувтрах аястай. Энэ өвлийг тавтай давсан тань Таны лагшнаас гэрэлтэж байна аа?

-Туулай жилийн өвөл жихүүн, цас ихтэй хэрнээ нуруутайхан болж өнгөрөв үү гэж бодож сууна. Би Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын малч, нүүдэлч айлын хүүхэд л дээ.

-Аан, алдарт Эрчимийн нурууны үр сад юм байна шүү дээ, Та?

-Завханы Их-Уул сумтай залгаа. Дэлгэр мөрөн рүү орохоороо Эрчимийн нуруугаа давдаг юм. Үзэсгэлэнт, дагшин уул усандаа 1931 онд төрж, 15 нас хүртлээ Дэлгэр мөрнийхөө дэнж дээр, Эрчимийн нурууныхаа суганд ээж аавынхаа нөмөр дор дөрвөн улирлаараа өлгийдүүлж өссөн дөө.

-Төрсөн бууцын тань алдар сүрийг сонсъё?

-Дулаанхан уулын зүүн суган дахь Өгөөмөр толгойн өвөрт 1931 оны модон хонин жилийн хавар төрсөн байдаг юм.

-Танайх голдуу ямар малтай байсан бэ?

-Тэмээнээс бусад нь.

-Нүүж суухдаа үхэр тэрэг л хөллөдөг байж таарах вий. Данхайсан хайнагийн шар гээд л?

-Ай даа. Хайнагийн шар уу. Сайхаан. Сарлаг, монгол үнээ холимог саана. Хонь ямаагаар дунд зэрэг. Адуу, үхэр гээд урт хөлийн мал ихтэй.

Москва.Кремлийн тайзнаа. Л.Ванган, Т,Пялзай нар.1967 он.

-Энэ жил хаа сайгүй цас их уналаа. Танай нутагт цас лавсаа биз?

-Манай Эрчимийн нуруунд унадаг цасыг эндхийнхтэй яаж зүйрлэх вэ. Тэр их цасыг ердийн хөсгөөрөө туулна. Урт хөлийн мал нь бог малаа дагуулаад л цас хагалж зам, харгуй гарган нүүдэллэнэ. Хурга, ишигний хөлд л хөөцөлдөж өслөө. Овоо томрохоороо тугал бяруунд хөл гараа гишгүүлээд, тэдэнтэйгээ “зодолдоод” л. Номховтор морио унаж мал хуйгаа эргүүлэх сайхан шүү.

-Та эдүгээ монгол насаар 94 насыг зоогложээ. Тун ануухан, хөнгөн шингэн байгаа тань хөдөөнөө өссөний л үр шим буй за?

-Байгаль, агаар, ус.. Тэр үеийн мал сүргийн мах сүү, цагаан идээний шим байна. Ижий аавын өсгөсөн, хүн болгосон ачлал нь миний маханбодид шингэсэн байна. Би маш сайн ястай, чөмөгтэй (инээв). Эндээс цус эрүүл, ухаан саруул байгаа хэрэг. Нүүдэлчин монголчуудын малтайгаа харьцаж байгаа ухаан гайхамшгийг бүтээдэг юм. Монгол мал тун ухаантай. Ухаандаа түүчээ шар гэж байх.

-Тэргүүлдэг, магнайлдаг гэсэн үг ээ дээ?

-Тийм ээ. Ээжийн дүүгийн хар тарлан түүчээ шар байв. Араас нь арваад шар хөллөж зүүгээд Мөрөнгийн төвөөс мод буулгачихаад тавихад тухайн үеийн өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаагаа төвөггүй олчихно. Завод өнгөрөөд л дөрийг нь толгойд эвхээд түүчээ шараа явуулчихна.

-Малч охины хувьд хайртай шар байсан байж таарна?

-Миний хайртай бор эрээндүү хүрэн халзан шар байлаа. Аав, ээж хоёр надад зүсэлж өгсөн юм. Бяруунаас нь түүнтэйгээ ноцож зодолдож, унаж босч зэрэг өсөв. Мориноос ойчихоос илүү шарнаас унах их хатуу шүү. Яагаад гэвэл шар эврээ дэвсдэг, морь дэлээ дэвсдэг гэж ярьдаг шүү дээ.

-Ер нь хайнагийн шарыг гүйцэх амьтан бий гэж үү дээ?

-Монголын үнээ, сарлагийн бух хоёрын дундаас төрсөн хайнагийн шар маш хүчтэй. Хүнээс ч илүү ухаантай байж мэднэ. Монгол шарыг бодоход жаахан ааштай ч эзэнтэйгээ ойлголцоно. Монгол хүн, монгол мал хоёрын бүтээсэн хөдөлмөртэй ертөнцөд юу эгнэх билээ. Дөрвөн улирлыг томж, сүлжиж байна. Нүүдэлчин монголчуудыг яагаад яргай ухаантай гэж нэрлээд байна вэ гэхээр малтайгаа, байгальтайгаа харьцаж ирсэн уламжлал, нүүж сууж, саалиа боловсруулж ирсэн өв соёлтой холбоотой.

-Яах аргагүй монгол үндэстний дархлаа нь эндээс л ургадаг, энд оршдог шүү?

-Монголоо аврах хэдэн мянганы туршид бий болсон дархлаа юм. Эрт цагаас улам хөгжиж, дэвшиж, нарийсч төгөлдөржсөн ухаан. Яргай ухаан гэдэг чинь энэ.

-Хотгойд хүн ходоодондоо санаатай гэдэг үг бий шүү. Та хотгойд уу, халх уу?

-Үүнд би хоёр хариулт өгч таараад байдаг юм. Миний төрсөн ээж, аав бол Зэвэг, Дуламсүрэн гэдэг халх хүмүүс юм. Зургаа, долоон хүүхэдтэй айл. Намайг өргөж авсан айл бол ёстой хотгойд доо. Хотгойд хүн ходоодондоо санаатай гэдэг нь аливаад хашир, нэлээд гүнзгий боддогийг нь хэлээд байх шиг санагддаг юм.

-Та бид хоёрын яриа яах аргагүй Цагаан сар руу дөхөж байна. Хэдхэн хоногийн дараа золгох нь дээ. Багад тань Цагаан сарыг хэрхэн тэмдэглэж байв?

-Манай Хөвсгөлд дугуй хэвийн боов гэж мэддэггүй шүү дээ. Хавсай боов гэж гурилыг дөрвөлжлөөд дунд нь нэг хоёр зүснэ. Жаахан чангаагаад хэд эргүүлчихнэ. Самнаа гэдэг чинь тэр. Бас зүгээр хагалаад хайрах нь бий. Хавсай юм л даа. Харин миний багад лав хэвийн боов тавьж байгаагүй.

-Манай Хан Хөхүйн элжигэн халхчууд мушгиа боовоо хийдэг л дээ. Тэр үед хэр нүсэр тэмдэглэдэг байв. Одоо “минималист” тэмдэглэх гээд уриалж байна?

-Үндэсний баяр, ёс заншил болохоор хэрдээ л нүсэр цагаална. Тус тусын өвөлжөөндөө л тэмдэглэнэ. Айлын бэр болж, уул давж, ус гатлаад хэдэн өртөө холдсон бүсгүй үр чинь хавар амжихгүй зун ирж золгодог тохирол олонтаа шүү дээ. Нүүдлийн ая дагаж Цагаан сараа тэмдэглэхээс өөр аргагүй. Одоотой адилгүй. Харин бууз гэдгээ ёстой хийнэ шүү. Банш хийхгүй. Өөр цагт хуушуураа ч сайн хийнэ. Сүү, тараг, айргаа аль намар цагт юм царцдаг болонгуут бэлдэж эхэлдэг. Өрөм, ээзгий, хайлсан тос гээд л. Өвлийн пүнзэндээ хураачихна. Ууцаа тавина. Харин манай нутагт бусдаас өөр заншил яах аргагүй гарна.

-Тэр нь юу билээ?

-Бөөгийн шашин тархсан болохоор арай өөр. Манайх бол буддын мөргөлтэй. Бэр маань дархад ястан учраас Цагаан сараа ёс заншлын хувьд “хольж” тэмдэглэж таардаг байв. Ууцаа тавихдаа адил ч бөөгийн шашны хийх зан үйл нь өөр. Битүүнд, шинийн нэгэнд бөөлнө. Хотгойд айл хэрнээ бөөг дагана. Бөөгийн шашинтай айлтай худ ургийн холбоотой болохоор тэгж л таарна. Бие биеийнхээ ёс журмыг тун хүндэлнэ. Дархадаас оргуулж ирсэн Яйшил гэдэг эмэгтэй удган маань халх, хотгойдуудтайгаа тун эвсэг байсан даа. Бөөлөхийн өмнө хоёр гурван хоног гэр бүлээрээ бэлдэнэ. Сааль сүүгээ тусгайд нь саана. Бөөлөх нь тун хүчтэй шүү. Хүмүүс нам гүм болно. Их бөөлж, онгод нь орохоороо сүрдэм, бас хүчтэй, шидтэй. Чигээ зайран гэж Яйшил удганыхаас дээр нутагладаг бөө байв. Тэд маань байгаль дэлхийгээ их аргадаж хавар, зун, намарт бөөлж байсныг би мэдэх юм. Намар цагт Эрчимийн нуруунаас эх авсан Чигжийн гол зэрэг олон голоо гаталж нутаглаад Сүүжийн урд гуяны урт цагаан хамар дээр Яйшил удган бөөлж байсныг би мартдаггүй юм.

-Манай Хан Хөхүйд бас Чигжийн гол гэж байдаг шүү. Тэндээ бас бөөтэй байсан юм билээ?

-Сонин юм аа.Чигээ зайран болохоор Загийн аманд бөөлнө. Тултын тохойд ч бөөлдөг байсныг санаж байна.

-Тул ихтэй тохой байж дээ?

-Манай Мөрөнд тул маш их байсан юм. Одоо байхгүй дээ. 1960 онд аймаг бүхэнд хөх хувцастай хятадууд урдаас ирж хуваарилагдлаа шүү дээ. Намайг хотод байхад Бүрэнд олон хятад очсон юм билээ. Бүрэн суманд байх хугацаандаа Тултын тохойн тулуудыг бүгдийг нь бариад идчихсэн юм байна лээ. Манай Мөрөнгийнхний хайрлаж, дээдэлж ирсэн сайхан тул загасны сүргийг хятадууд дуусгасан юм.

-Таны бага насан дахь Цагаан саруудаас санагдаж байна уу?

-Сургуульд орсон жилийнхээ Цагаан сарыг ер мартдаггүй юм. Биднийг Мөрөнгөөс морь хөтөлж ирээд аваачна. Ойр хотнынхон нэг гэртээ цуглаад ямар сайхан битүүлнэ гээч. Өглөө маш эрт босч цай сүү, идээ будааныхаа дээжийг уул хангайдаа өргөж аргадна. Хотоо тойруулж ганга өвсөөр утаж ариулна. Бас намар хатаасан хүнхээлийг аргалын гал дээр ногооноор нь шатаахад мөн сайхан үнэртэй шүү. Хоолонд ч хэрэглэдэг ургамал.

-За яриагаа таны хотод хөл тавьсан үе рүү хандуулъя. Яагаад хот бараадах болов?

-Би 15 настайдаа Улаанбаатарт хөл тавьсан л даа. Ээж бид хоёр хавар малаа авчирч төллүүлдэг Улаантолгой гэдэг газарт өвөлжиж байв. Сургуульд сурдаг хүүхэдтэй айлынхан нэг гэр гаргаж Мөрөнд ойрхон өвөлжүүлдэг байсан. Аав үндсэн малтайгаа Олон голын бэлчир рүү хол өвөлжинө. Хамаатныхаасаа гараад Дэлгэр мөрний мөсөн дээгүүр гүйгээд л харьчихдаг байсан. Манай ангийн багш Чиенпил гэдэг бүсгүй. Нөхөр нь сургуулийн захирал Нанзад. Тэд маань хотоос томилогдож ирсэн юм. Би хоёрдугаар ангид байхдаа гэрээ санаад олонтаа оргох болсон. 15-16 км ойрхон газар. Гуравдугаар ангид байхад миний ижий Түмэнбаярыг сургуулийн хашааны нэг буланд буулгасан. Охин чинь оргож яваад юу эс болох вэ гээд болгоомжилсон хэрэг. Энэ үеэр ижий маань Чиенпил, Нанзад нартай их дотноссон. Намайг тавдугаар ангид байхад тэр хоёрын томилолтын хугацаа дуусав. Тэд ижийг маань охиноо авч яваад хот үзээч гэж. Аав шууд дэмжээд л. Малын буянаар нүүртэй ч, мөнгөтэй ч байж дээ. Одоогийн Нэгдүгээр эмнэлгийн зүүн урд талд маш том хашаанд Нанзадын ээж Өлзий гуайнд хөдөөнөөс ирээд буулаа.

-Тэнд Хатанбаатар Магсаржав, Амар сайд гээд томчууд амьдардаг газар байсан юм байна лээ?

-Үнэн. Монголын гайхамшгийн эзэд тэнд амьдардаг байсан. Хамгийн эхэнд миний хань жүжгийн их зохиолч Ванганы маань аав Ламзав амьдардаг байв. “Выставка”-гийн суурин дээр. Тэгээд л үргэлжилнэ. Тэнд Ерөнхий сайд П.Гэндэн гуай хүртэл амьдарч байсан юм байна лээ. Хөндий шалтай, дээгүүрээ бүрхүүлтэй маш том гэрүүд байдаг сан. Хавар болонгуут хөндий шалныхаа хаяавчийг авчихна. Хананыхаа давхарласан эсгийг авна. Хажуудаа галлагааны болон зочид хүлээн авдаг бага гэрүүдтэй. П.Гэндэн гуайн гэх улаан дүнзэн сайхан байшинг сүүлд нураахад их харамссан. Түүний охин Цэрэндулам ШУА-ийн эрдэмтэн Б.Содномын гэргий байсан шүү. Түдэвийн Кайлас уулын нууцыг судалж байсан Рерих гэхэд Лениний музейн хойно амьдардаг байсан. Түүний улаан дүнзэн байшинг саяхан арав гаруй жилийн өмнө бас нураачихаж байгаа юм.

-Түүхийн дурсгал шүү дээ?

-Тэр хүн Монгол бол аугаа гайхамшгийн, нууцын орон, Чингисийн үр сад мандан бадрах ёстой гэж судалж, тэмцэж байсан хүн л дээ.

-За, ингээд та хотод хөл тавьжээ. Соёлыг “гайхаж” эхэлсэн биз?

-Нанзад гуайн ижий Өлзий манай ижийг дагуулж “Бөмбөгөр ногоон”-д “Учиртай гурван толгой”-г үзүүлж л дээ. Ээж буцаж ирчихээд охиноо яаж ийм сайхан жүжигчин хүн болгох вэ гэсэн юм билээ. Чиенпил багш бүжгийн багш шүү дээ. Шууд дэмжээд л намайг хөгжим бүжгийн сургуульд аваачиж шалгуулав. Тэнцдэг юм байна. Тэгээд тэр чигээрээ Улаанбаатарт үлдээд 1947 оны есдүгээр сарын 1-нд бүжгийн ангидаа суралцаж эхэлсэн дээ. Азтай хүн шүү, би. Бөмбөгөр ногоон театрын бүжгийн найруулагч Рамоновский гэж хүн байлаа. Монгол бүжгийн багш нь Лувсангунгаа гэдэг хүн байсан. Зургаан эмэгтэй, зургаан эрэгтэй сурагчтай.

-Хэн хэн байв?

-А.Очирбат, Хишигт, Энхтуяа, Цэрэндулам нар алдарт Ц.Цэгмид, З.Цэндээхүү нарын багштайгаар 12-уулаа жүжгийн ангид суралцаж байсан. Мөн театрын мэргэжилтэн Сболновский гэдэг хүн байлаа. Хөгжмийн ангид Санжмятав гээд лут багштай. Ийм сайхан 60 гаруй хүүхэдтэй сургуульд орсон. Гурван жил суралцаад төгссөн.

-Та нар “Бөмбөгөр ногоон” руу л “зүглэсэн” үү?

-Эмэгтэйгээс би, Лхам, Дуламсүрэн, эрэгтэйгээс “Тунгалаг Тамир”-ын Эрдэнэ буюу Н.Баатар, Гунгаажав, Агваандаш бид хэд “Бөмбөгөр ногоон” руу хуваарилагдаж бусад нь Ардын болон Цэргийн ансамбльд очсон. Ингэж л ээжийнхээ хүслийг биелүүлж чадсан даа. “Манай аялгуу”-д бүждэг алдарт “үелзүүр” С.Дашдуламын шавь болж бүжигчин болов оо.

-Энэ үед л та Л.Ванган зохиолчтой танилцсан байх гэж таамаглаж байна?

-Яг тийм. Бүжигчнээр ажиллаж байхдаа л ханийнхаа нүдэнд өртөж гэргий нь болсон доо.

-Та түүний нүдэнд хэрхэн “өртсөн” тухайгаа сонирхуулаач?

-1951 онд Л.Ванган маань хойно найруулагч мэргэжил эзэмшээд төгсөж ирээд театрт уран сайхны удирдагч хийж байв. Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын Галуутайн голын хавьд Бор эрэг гэдэг газар төрсөн хүн шүү дээ.

-Түүний дүү Л.Нацаг гуай Ж.Раднаабазар нарыг Монголын циркийг үндэслэгчид гэдэг байх аа?

-Тийм. Бас Гомбо гэж хүн бий.

-“Тунгалаг Тамир”-ын Итгэлт баяны эхнэр болон “Хүргэн хүү” киноны Жамц баяны эхнэрийн дүрд тоглодог Л.Цэндсүрэн гуай бас дүү нь бил үү. Удмаараа авьяастай юм даа?

-Өргөмөл дүү нь л дээ. Говь-Алтайн Хөх морьтын охин. Хотод аав ээж нь Д.Ламжав гуайнхтай айл аймаг байхад дасаад урвачихсан юм гэнэ лээ.

-Тэгэхдээ төрх царай нь Л.Ванган гуайтай адилхан л юм байна лээ?

-Учрал гэж тэр байхгүй юу (инээв).

-Бид хоёрын яриа яльгүй өргөжих нь. Л.Ванган гуайтай танилцсан түүхийг тань дахиж сөхье?

-Л.Ванганы аав нь Шүүх яамны сайд байхдаа хилс хэргээр шоронд арван жил суугаад гарч ирсэн байв. (1946 онд). Хэлмэгдүүлэлтийн үеийг бид мэднэ. Гэндэн-Дэмидийн эсэргүүний бүлгийн гишүүн гээд 1937 оны есдүгээр сарын 2-ны шөнө баригдсан. Японы тагнуул гэдэг “онош”-тойгоор. Яс цоожны ягаанд ялаа эдэлсэн. Сүүлд бүр яр хүйтний ягаан болсон. Тэнд хоригдогсод цаазлуулах гэж явахдаа “Баяртай аа, нөхөд минь” гээд туугдан явдаг байсан гэдэг, хөөрхий. Манай хадам аав, Дорнод аймгийн дарга Шагдар хоёр өнчин хүүхдүүдтэй гэдэг шалтгаанаар цаазын ял сонсогчдоос амь гарсан юм билээ.

-Хүүхдүүд нь “аварч” дээ?

-Үрийн буян юм даа. Л.Ванган маань ээжийгээ 1936 онд алдсан байв. Хань маань Рабфакт сурч байхад нь эсэргүүний хүүхэд гээд арваннэгдүгээр сард хөөгдсөн. Гэр хашаандаа очиход нь өндөр цагаан хүүхэн гарч ирээд “Манайх худалдаж авсан” гэхэд нүд нь харанхуйлж хаалга түшин, хөлдөж үхэх шахан уйлж суусан гэдэг.

-Л.Ванган гуай хэдтэй байсан юм бол?

-17-хон настай хөвгүүн манаачийн шовгорт хоноглосон юм билээ. Ламзав гуайн дүү бол гавьяат жүжигчин Алтан-Өлзийгийн аав Чүлтэм шүү дээ. Сурагласаар байгаад арайхийж олж л дээ. Дунд голд байсан хашаанаас нь хамсаатан гээд бас хөөсөн байж. Хоёр охин нь хүйтнийг даалгүй хатгаагаар бурхан болсон гэдэг. Ай, хэцүү цаг байж. Гэргий Ц.Отгон нь зовж шаналаад нэг үе үс гэзэг нь сэгсийсэн энгэр задгай, галзуу юм шиг болчихсон байсан гэж л Л.Ванган маань гашуунаар дурсан ярьдаг сан. Ийм хэцүү замыг туулсаар хойно сурч ирээд “Бөмбөгөр ногоон”-д ажилласан хэрэг.

-Анхны уулзалтаа ярих уу, Та?

-Манай хүн дүү Л.Нацагаар дамжин цирктэй холбогдож, бүр алдарт Волошины хэлмэрч, орчуулагч хийж байсан юм. Циркийн дарга Хичээнгүй Л.Ванганыг хойно сургуульд сурахад их тус хүргэсэн. Тэднийх одоогийн Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль байгаа газарт орших “Ухаантны шар” гэдэг найман айлын нэг нь байж.

-Ухаантны шар гэдэг нь манай урлаг, соёлын мундгууд байсан учраас тэгж дууддаг байсан хэрэг үү?

-Эрдэмтэн зохиолч Э.Оюун гуай, жүжигчин С.Гэндэн, С.Гончигсумлаа, З.Цэндээхүү гээд л алтан үеийнхэн, урлагийн их тэнгэрүүд тэнд амьдардаг байв. Бид хөгжим бүжгийн сургуулиа төгсөж ирээд “Бөмбөгөр ногоон” театртаа нэг удаа мосакт оров.

Үүний дараа “Учиртай гурван толгой”-гийнхоо мосакт гарав. Дөрвөн давхарт байдаг үйлчлэгчийн өрөөнд ороод л Ө.Эрэнцэнноров, Ц.Цэгмид, Б.Мижиддорж нарын тухай шагшин шуугин ярьж байлаа.

 

БИТОГТОХЫН ЦОГНЭМЭХ