УИХ-аар хэлэлцэгдэж буй Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийн талаар УИХ-ын гишүүн Д.Ганбаттай ярилцлаа.

---

-Хүний үндсэн эрхийг Цэц хэлэлцдэг болох зохицуулалт бүхий Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Гэтэл Ардчилсан нам оролцохгүй гэж мэдэгдлээ. Энэ улс төрийн акц уу. Уг нь хүний эрхийн асуудлыг Цэц хэлэлцдэг болох нь чухал биш гэж үү?

-Үндсэн хууль бол ард түмэнтэй байгуулсан гэрээ. Тэр дундаа хүний эрхийг хангахад чиглэдэг. Хүний эрхийн баталгааг хангахад манайх их сул явж ирсэн.

Хүний эрх газар сайгүй өнөөдөр ч зөрчигдөж байна. Үндсэн хуульд эрүүл аюулгүй орчинд амьдарна гээд заачихсан. Гэтэл Улаанбаатарын, аймгуудын өнөөдрийн нөхцөл байдал ямар байгаа билээ.

Наад зах нь агаар, түгжрэл, хөрс, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, иргэдийн хэрэглэж байгаа эм тан стандарт шаардлага хангаж байна уу гээд үзвэл үгүй. Энэ бол хүний эрхийн зөрчлийн нэг хэлбэр. Хэн хүний эрхийн зөрчил гаргаж байна гэхээр эрх мэдэл бүхий албан тушаалтан, эрх баригч, Засгийн газар. Эсвэл хүний эрх эдлэх эрхийг нь хангах эрх бүхий байгууллага.

Тиймээс хүний үндсэн эрхийг хангуулъя. Үндсэн хуулийн Цэц үүнийг хянадаг, хамгаалдаг болох ёстой гэж үеийн үед ярьж ирсэн. Хүний эрхийг Цэц хэлэлцдэг болсноор хүний эрхийг зөрчиж байгаа албан тушаалтнуудад үүрэг өгөх, буруутай этгээдүүдэд хариуцлага тооцох эрх зүйн орчин бүрдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийн зүйл заалт бүрээр хүний эрхийн баталгааг сахиулахад анхаарч ажиллана гэсэн үг.

Одоо бол Үндсэн хуулийн Цэц гол асуудлаа хэлэлцэхгүй байгаа шүү дээ. Гэтэл энэхүү хуулийн ард гуя дагаж хүзүү гэгчээр янз бүрийн болохгүй бүтэхгүй заалтуудыг оруулаад ирчихсэн. Ер нь зарчмын том зүйлийн цаана хувийн өчүүхэн жижиг эрх ашиг нуугдаж байдаг. Энэ хуулийн ард МАН-ынхны эрх ашиг нуугдаад байна.

-Ямар?

-МАН Үндсэн хуулийн Цэцийг гар хөлийн үзүүрээр хөдөлгөж байна. Бүгд тэдний хараат маягтай ажиллаж байгааг олон нийт мэдэж байгаа шүү дээ. Энэ нь МАН-ынхны хэлж буй үгнээс нь ч ойлгогдохоор байгаа. Үндсэн хуулийн Цэц хууль тогтоох байгууллага биш. Хууль тогтоох эрх ганцхан УИХ-д хадгалагдана гэсээр байтал Үндсэн хуулиар “давхар дээлийг” хэдэн удаа ч өөрчлөв. МАН-ынхан айгаад хийж чадахгүй байгаа “давхар дээлээ” Үндсэн хуулийн Цэцээр хийлгэсэн. Энэ хуулийн өөрчлөлтийг харахад одоо тэр хариу төлбөрөө төлөх гэж байгаа юм болов уу. Цэцийн гишүүнийг улираан сонгох боломжийг нь хангах гэж байгаа юм уу гэж хардаж байна. Тиймээс л бид дараагийн УИХ хэлэлцэх нь зүйтэй гэсэн байр суурь илэрхийлсэн. Хүний үндсэн эрхийг хэлэлцдэг болъё гэдгээс бусад бүх заалт нь асуудалтай байгаа. Энэ зохицуулалтаар нуувч хийж хамаг болохгүй, бүтэхгүй юмыг хийсэн байна лээ. Тиймээс Үндсэн хуульд үнэнч байдаг гишүүд, АН-ын бүлэг Үндсэн хуулийг зөрчсөн энэ хуулийг дэмжихгүй, хэлэлцүүлэгт оролцохгүй гэсэн шийдвэрийг гаргасан.

-Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээр хууль зүй, улс төрийн өндөр мэргэшилтэй хүнийг томилдог. Энэ хуулиар “дээд боловсролтой” болгож өөрчилж байгаа нь яагаад эрх зүйн орчныг дордуулж байна гэж?

-Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнийг зургаан жилээр нэг удаа томилж байгаа. Олон улсын жишигт нэг бол Цэцийн гишүүнийг нэг удаа томилдог. Эсвэл бүх насаар нь томилдог. Ингэж байж хараат бусаар ажилладаг. Гэтэл хоёр дахь удаагаа томилж болох заалт Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад байна. Дахин томилогдохын тулд өнөөх гишүүд нь томилогдсон газраасаа хараат болчихдог.

Үүнээс гадна Улсын дээд шүүхийн гурван шүүгч Шүүхээсээ Үндсэн хуулийн Цэцэд томилолт аваад очиж болно гэсэн заалт байна. Гэтэл Үндсэн хуульд УИХын гишүүн, Улсын дээд шүүхийн шүүгч, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч зэрэг албан тушаалтнууд Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээр ажиллаж болохгүй гэсэн заалттай. Гэтэл энэхүү Үндсэн хуулиа зөрчсөн Үндсэн хуулийн Цэцийн шинэчилсэн найруулгыг оруулж ирлээ. Шат шатны байгууллагууд үүнийг хянаж Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нийцүүлэх ёстой. Гэтэл наад захын шаардлага хангахгүй байгаа энэ хууль хаагуур ч орж ирдэг юм бэ. Оруулж ирээд бүр хэлэлцэх эсэхийг нь шийдчихсэн.

Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийг хянадаг Үндсэн хуулийн Цэцийн шинэчилсэн найруулгыг долоо хэмжиж нэг огтлох ёстой талаар би удаа дараа хэлж байгаа. Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нийцүүлсэн, олон түмнээр хэлэлцүүлсэн, нухацтай хууль батлах ёстой. Парламентын отгон чуулган эхлэхээс долоо, наймхан хоногийн өмнө гэнэтхэн яаравчилж өргөн барьсан. Энэ хаврын чуулганаар х элэлцэх асуудлын жагсаалтад байгаагүй. Өнөөдөр улстөрч бүхэн сонгууль гээд ухаан жолоогүй гүйж байгаа. Нөгөөтэйгүүр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж сонгуулийн холимог тогтолцоотой, УИХ-д салбар бүрийн төлөөллийг хангасан 126 гишүүнтэй болох гэж байгаа үе таарч байна. Дараагийн УИХ-д сонгогчдын санал гээгдэхгүй парламент бий болно гэж бид үзэж байгаа. Иргэдийн 40-хөн хувийг авчихсан МАН-ынхан УИХ-ын 80 хувийг бүрдүүлж байгаа энэ үед энэхүү хуулийн төслийг батлах нь буруу. Наанадаж хуулийн хүлээн зөвшөөрөгдөх байдалд муу нөлөөтэй гэж бид хэлээд байгаа юм л даа.

-Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн хууль зөрчсөн үйлдэл гаргавал УИХ Үндсэн хуулийн Цэцэд ханддаг болох нь хариуцлагаас зугтааж байгаа үйлдэл үү?

-Тийм. Энэ зохицуулалтаар Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн ямар ч хариуцлага хүлээхээргүй байна л даа. Бидэнд гашуун туршлага бий. Улс орны хөгжлийг саатуулсан, аж ахуйн ажилд оролцсон хаа хамаагүй шийдвэрийг Үндсэн хуулийн Цэц гаргадаг. Жишээлбэл, төмөр замын асуудлаар УИХын тогтоол гарчихсан байхад тэрхүү тогтоолыг өөрчилсөн шийдвэрийг гаргаж байсан. Тухайн үеийн Цэцийн гишүүний хүүхэд нь томилгоо авч гадаадад консулаар ажилласан. Үндсэн хуульдаа үнэнч байж Монголын ард түмэнд бус томилсон хүндээ зүтгэх асуудал бий. Дараа нь ямар ч хариуцлага үүрэхгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх гэсэн заалт нуугдсан байна лээ.