ХИС-ийн профессор, шинжлэх ухааны доктор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

---

-Энэ зун манай улс гадаадын өндөр дээд хэмжээний төрийн айлчлалд нэлээд дарагдах янзтай. Хэдхэн хоногийн өмнө АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга, Филиппиний Гадаад хэргийн сайд, Швейцарийн ерөнхийлөгчийн айлчлалууд ар араасаа цуварлаа. Удахгүй Японы ерөнхий сайд айлчлах гэж байна. Энэ удаа тантай Швейцарийн Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнгийн талаар ярилцъя. Манай хоёр улсын харилцаа нэгэн жарны түүхийг бүтээжээ. Энэ орны онцлог болон хоёр орны харилцааны түүхэн замналаас нь эхлээд сонирхуулахгүй юу?

-Швейцарийн Холбооны Улс нь парламентын гүйцэтгэх засаглалтай Холбооны улс. Далайд гарцгүй ч хүчирхэг худалдааны флоттой, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн нь нийгмийн дундаж давхарга, түүнээс дээш чинээлэг хэсэгт төлөв чиглэгддэг, өндөр хөгжилтэй, ардчилсан улс юм. Бараа бүтээгдэхүүн нь “япон чанар”, “герман чанар” гэдэгтэй ижил. Швейцарьь чанар гэдгээрээ дэлхийд алдартай. Банк санхүү систем нь нууцлал, баталгаа, найдвартай чанараараа дэлхийд алдартай, бараг 200 жилийн түүхтэй болов уу. Европ дахь НҮБ-ын салбар байгууллагын төв, түүний системийн болон төрөлжсөн олон улсын байгууллагууд Швейцарийн Женев хотноо байрладаг. Жил болгон Швейцарийн Давос хотноо зохиогддог Дэлхийн эдийн засгийн форумыг бид сайн мэдэх билээ.

2002 онд Швейцарь НҮБ-ын Бүрэн эрхт гишүүн болж 2023 оны нэгдүгээр сарын 3-наас анх удаа НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын бус гишүүнээр хоёр жилийн хугацаатай сонгогдон ажиллаж байна. Швейцарийн Холбооны Улс Оросын эсрэг Европын холбооны эдийн засгийн багц хоригт нэгдсэн. 2022 оны аравдугаар сард тус улсын төрийн тэргүүн Игнацио Кассис Украинд айлчилсан нь нийт Европ тив, хүн төрөлхтний аюулгүй байдлыг хангах онцгой сорилтуудын үед төвийг сахих боломжгүйг гэрчилж буйд Украины ерөнхийлөгч В.Зеленский талархал илэрхийлсэн байдаг. Тийнхүү Швейцарийн төвийг сахисан олон улсын эрх зүйн статус төгсгөл болж байна гэж шинжээчид тэмдэглэдэг.

Энэ жил Монгол Улс анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсны түүхт 100 жилийн ой тохиож байна. Судар бичгийн хүрээлэнгийн гишүүн, профессор Ж.Цэвээн 1922 оноос анхдугаар Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комиссын бүрэлдэхүүнд орж ажиллаж байхдаа Швейцарь улсын Үндсэн хууль ба үндсэн хуулийн чанартай эрх зүйн баримт бичгүүд, түүхийн болон бусад судалгааны зохиол бүтээлийг нэлээд судалж, сайхь улсаас авч хэрэглэвэл зохих зүйл багагүй байгааг Үндсэн хуулийн талаар өөрийн оруулсан 24 зүйлийн саналд онцлон дурдаж байжээ. Энэ тухай Улсын Анхдугаар Их хуралд тавьсан Засгийн газрын илтгэлд тэмдэглэхдээ, “…Европын Швейцарь хэмээх Бүгд Найрамдах Улсын хэдийнээс тогтсоор ирсэн Засгийн байдал ба эдүгээгийн Зөвлөлийн Засагт Нийгэм Журамт Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын тогтсон Засгийн байдлыг үлгэр болгон … улсын дээд эрхийг Улсын Их хуралд хадгалах ба Улсын Их хурлын чөлөө цагт Ардын Засгийн газрын хуралд хадгалахаар тогтсон болно” гэсэн байдаг.

1920-иод оны Монгол, Германы харилцааг хөгжүүлэхэд Москвад суугаа Монгол Улсын ЭСЯ-нд худалдааны зөвлөхөөр ажиллаж байсан Цэдэн-Ишийн Дашсампилон нарын Германд хийсэн ажлын айлчлал чухал ач холбогдолтой байсан байдаг. Төлөөлөгчид Берлин, Хамбург, Дрезден, Лайпциг зэрэг хотуудаар явж Монголд ажиллах мэргэжилтэн элсүүлэх, тус улсад хэрэгтэй үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж, бараа таваарыг сонгох, зохих газруудтай гэрээ хэлэлцээр байгуулах зэрэг ажлыг хийжээ. Төлөөлөгчид Германаас нарийн мэргэжилтнүүдийг элсүүлэхэд Швейцарийн тоосгоны үйлдвэрийн инженер Xерман Геринг багтаж, 1926-1929 хүртэл ажилласан түүхтэй.

Монгол Улс, Швейцарийн Холбооны Улсын хооронд 1964 оны тавдугаар сарын 22-нд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш энэ жил нэгэн жарны түүхэн ой тохиож байна. Монгол Улс 1961 онд НҮБ-д гишүүнээр элссэний дараа 1963 онд Өрнөдийн гүрнүүдээс 1963 онд Их Британи Монгол Улстай дипломат харилцаа тогтоосноос хойш Австри, Финландын дараа Өрнөдийн дөрөв дэх улс нь Швейцарь улс болж байжээ.

Хүйтэн дайны он жилүүдэд Монгол Улс Швейцарь, Их Британи, Баруун Германтай хамгийн сайн худалдаа хийж байжээ. Швейцарьтай дипломат харилцаа тогтоохоос бүр өмнө 1956 онд Гадаад худалдааны яамны дэргэд байгуулагдсан “Монгол экспорт”, 1958 онд байгуулагдсан “Техникимпорт”, 1961 онд байгуулагдсан “Төрөл бүрийн барааны импорт” нэгдлүүд 1960 оноос эхлэн Швейцарийн худалдааны нэгдэл, пүүсүүдийн хэмжээнд худалдаа хийж эхэлжээ. 1960 онд хонины болон тэмээний ноос, хөөвөр, адууны хялгас зэрэг 668.2 мянган рублийн бараа, 1961 онд 857.4 мянган рублийн бараа худалдан авч байжээ. 1967 онд хоёр орны худалдааны нийт эргэлт 4.9 сая ам. доллараар хэмжигдэж, Швейцарьт өлөн гэдэс, адууны дэл, сүүл, тарваганы болон үнэгний арьс худалдаж, аж үйлдвэрийн комбинат, нэхий эдлэл, хивсний зориулалтын будаг, хэвлэлийн машин, эм, эмийн зүйл, савангийн будаг, шүдэнзний фабрикийн антимон, оёдлын машины сэлбэг, гутлын цавуу болон өргөн хэрэглээний бараа худалдан авч байсан байна. 1973 онд Гадаад худалдааны яамны дэргэд байгуулагдсан “Илгээмжийн худалдаа” контор төрөл бүрийн барааг жижиг хэсгээр экспортлохын зэрэгцээ дотоодод валютын барааны дэлгүүрээр дамжуулан жижиглэн худалдаж байсан нь тус улсад суугаа гадаадын ЭСЯ-д, төлөөлөгчдийн газрууд, олон улсын байгууллагуудын ажилтнууд, гадаадын зочид төлөөлөгчид, жуулчин, мэргэжилтнүүдийн ба өөрийн орны иргэдийн хэрэгцээг хангахад чухал ач холбогдолтой байв. Швейцарьт үйлдвэрлэгдсэн төрөл бүрийн архи, тамхи, бусад хүнсний болон өргөн хэрэглээний бараа, жинс, үнэртэн, гоо сайхан, ариун цэврийн бараа, мебель, суудлын машин зэрэг барааг импортоор авч байжээ.

1980 онд Монголын Швейцарьт экспортолсон бараа бүтээгдэхүүн оны үнээр 4 сая, 1985 онд 19.6 сая, 1990 онд 3.5 сая төгрөг, импорт 1980 онд 5.8 сая,1985 онд 4 сая 1990 онд 17.5 сая төгрөг болж байсныг “Монгол Улсын Үндэсний эдийн засаг 70 жил 1921-1991” статистикийн эмхтгэлээс харж болно.

-Швейцарийн Холбооны Улсын ерөнхийлөгч хатагтай Виола Амхердын айлчлал ямар ач холбогдол, үр өгөөжтэй болов?

-Ерөнхийлөгч Виола Амхердын төрийн айлчлал нь Швейцарийн Холбооны Улсын Төрийн тэргүүний хувьд анхны айлчлал. Монгол Улс, Швейцарийн Холбооны Улс хооронд дипломат харилцаа тогтоосны нэгэн жарныг тэмдэглэх түүхэн чухал арга хэмжээ болов. Швейцарийн Холбооны Улсын ерөнхийлөгч Виола Амхерд хэвлэлийн бага хурлын үеэр хэлэхдээ, “…би Монгол Улсад айлчилж байгаадаа туйлын баяртай байна. Манай хоёр улсын олон жил ойр дотно хамтран ажиллаж ирсэн атал Швейцарийн ерөнхийлөгчийн түвшинд анх удаа айлчилж байгаа нь итгэхэд бэрх ч бодит үнэн юм. Энэ айлчлал Швейцарь, Монголын харилцааны түүхэнд нэгэн чухал үйл явдал болж байгааг нэн хүндэтгэж, маш их баяртай байна. Манай хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жил, Хөгжлийн хамтын ажиллагааны байгууллага Монгол Улсад 20 жил ажилласан амжилтыг энэ айлчлалаар ёслон тэмдэглэж байна. Үүний зэрэгцээ бид ирээдүйгээ харж, хоёр улсын цаашдын харилцааг тодорхойлоход чухал ач холбогдол өгч байна. Энэ зорилтын хүрээнд бид хоёр улсын хамтын ажиллагааны тухай Хамтарсан тунхаглал, “Ардчилсан засаглалын асуудлаарх Харилцан ойлголцлын санамж бичиг” байгууллаа. НҮБ-аас анхааруулсан “дэлхий дахинаа тархаж буй ардчиллын бууралт”-ыг сөрөн зогсоох нь Швейцарь улсын хувьд нэн чухал юм. Бид улс төр, хууль эрх зүйн чиглэлээр идэвхтэй харилцаа өрнүүлж байгаагийн зэрэгцээ эрүүл мэнд, худалдаа, хүмүүнлэгийн салбарт олон төсөл, хөтөлбөр амжилттай хэрэгжүүлж байна. Түүнчлэн бид бусад салбарт хоёр болон олон талт хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэхээр болсныг өнөөдөр Хамтарсан Тунхаглалдаа тусгалаа. Швейцарь, Монгол дэлхийн тавцанд олон асуудлаар ижил төстэй байр суурьтай” гэсэн байна.

Энэхүү айлчлалын үеэр “Монгол, Швейцарийн Хамтарсан Тунхаглал” хэмээх улс төрийн баримт бичигт анх удаа хоёр улсын төрийн тэргүүний түвшинд гарын үсэг зурсан нь чухал ач холбогдалтай юм.

-Мөн хоёр улс нь “Ардчилсан засаглалын асуудлаарх Харилцан ойлголцлын санамж бичигт”-т гарын үсэг зурсан. Энэ хүрээнд ямар ажлууд хийгдэх вэ?

-Хамтарсан Тунхаглалд тэмдэглэснээр Ардчилал, хууль дээдлэх зарчим, сайн засаглалын үнэт зүйлийг сурталчилж, ардчилсан Парламентын байгууллагууд хооронд болон иргэний нийгмийн байгууллага хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжих, шүүх болон эрх зүйн шинэчлэлийг эрчимжүүлэхийн төлөөх Монгол Улсын хүчин чармайлтад үргэлжлүүлэн дэмжлэг үзүүлнэ. Түүнчлэн “Эрх зүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх тухай гэрээ”-г эцэслэн байгуулах зэрэг ажлууд хийгдэх болов уу.

-Хатагтай Виола Амхерд “Швейцарь, Монгол дэлхийн тавцанд олон асуудлаар ижил төстэй байр суурьтай. Тухайлбал, манай хоёр улс цаазын ялыг дэлхий дахинаа халахын төлөө байдаг” гэж хэлсэн. Солонгосын хойгийн энх тайван, тогтвортой байдлын төлөөх Швейцарь, Монголын хүч чармайлтын талаар онцолж байсан шүү дээ. Энэ тухай та дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Цаазын ялыг халах нь ардчилал, хүний эрхийн баталгаажуулалтын чухал хэмжүүр гэж үздэг. Монгол Улс цаазын ялыг албан ёсоор Эрүүгийн хуулиас халсан ч одоогоор Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлд: …Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд заасан онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэний учир шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоолоор ялын дээд хэмжээ оногдуулснаас бусад тохиолдолд хүний амь нас бусниулахыг хатуу хориглоно” гэсэн нь буй.

Энх тайван, аюулгүй байдлыг хангах нь Швейцарийн олон талт гадаад бодлогын нэг тулгуур гэдгийг Швейцарийн Ерөнхийлөгч тэмдэглэсэн. Хамтарсан Тунхаглалд Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ, Зүүн хойд Ази дахь аюулгүй байдлын асуудлаарх Церматтын дугуй ширээний уулзалт зэрэг санаачилгаа цаашид үргэлжлүүлэх эрмэлзлээ тэмдэглэсэн. Цермат нь Женевын Аюулгүй байдлын бодлогын төвөөс Швейцарийн Цермат хотноо Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаар зохиогддог дургуй ширээний дипломат ажиллагааны формат юм. Өнгөрсөн тавдугаар сард 10 дахь удаагийн уулзалт нь болсон.

-Манай хоёр улсын худалдаа-эдийн засгийн харилцаа ямар түвшинд байгаа вэ. Швейцарийн хөрөнгө оруулалт аль, аль салбарт байна вэ?

-Хоёр орны худалдааны эргэлт 2000 онд 3.01 сая, 2005 онд 6.2 сая, 2009 онд 5.9 сая ам. доллар байсан бол 2022 оны тавдугаар сард 440.5 сая, 2023 оны тавдугаар сард 244.2 сая, 2024 оны тавдугаар сарын байдлаар 328.6 сая ам. доллар болж, Монгол Улсын гадаад худалдааны 5.2 хувийг эзэлж байна. Швейцарь улсад экспортолсон барааны 99.8 хувийг боловсруулаагүй буюу хагас боловсруулсан алт эзэлж, үнийн дүн 1 тэрбум ам. доллараар хэмжигдэж байна. Монгол Улс импортын хувьд машин, тоног төхөөрөмж, цахилгаан болон техникийн сэлбэг хэрэгсэлүүд, нэхмэл, гоёлын барааны үйлдвэрийн зарим түүхий эд, өргөн хэрэглээний бараа, химийн бараа (арьс шир, ноос, үслэг эдлэлийн будаг, малын эм), хүнсний бараа, тамхи, өнгө оруулагч бодис дээр суурилсан бэлдмэл, гар багаж, төхөөрөмж зэрэг бүтээгдэхүүн авч байна. Экспортын хувьд түүхий эд (ноос, ноолуур, өлөн гэдэс, ангийн үс, зэсийн баяжмал), бэлэн бүтээгдэхүүн (ноолууран болон тэмээний ноосон эдлэл) гаргадаг.

Үндэсний статистикийн хорооны мэдлээллээс харвал 1991-2023 оны хооронд Монгол Улсад худалдаа, банк санхүү, нийтийн хоол, геологи, уул уурхайн хайгуул, МАА-н түүхий эд боловсруулах, инженерийн барилга байгууламж, барилгын материалын үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал, тээвэр, хөнгөн үйлдвэр, мэдээдэл технологийн салбарт Швейцарийн 72 компанийн 165 сая ам. долларын шууд хөрөнгө оруулалт бүртгэгдсэн байна.

Швейцарь нь Монгол Улсын Европын Холбооны гишүүн бус Өрнөд Европын худалдааны идэвхтэй харилцаатай уламжлалт түнш боловсруулаагүй болон хагас боловсруулсан алтны хамгийн том зээл болж байна.

Энэ жил мөн Швейцарийн Хөгжлийн хамтын ажиллагааны агентлаг Монгол Улсад үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсний 20 жилийн ой тохиож байна. Тус агентлаг Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн 20 жилийн хугацаанд хөгжлийн хамтын ажиллагааны төсөл хөтөлбөрүүдэд 200 сая Швейцарь франкийн буцалтгүй тусламж үзүүлжээ.

-Ар араасаа хөврөж байгаа айлчлалууд гуравдагч хөршийн сонирхол Монгол руу чиглэснийг харуулж байна гэж шинжээчид дүгнэжээ. Таны хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хоёр улсын төрийн тэргүүн нар албан ёсны яриа хэлэлцээ хийсний дараа хэвлэлийн бага хурал хийх үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх мэдэгдэхдээ: “Газарзүйн байршлын хувьд алс хол Швейцарийн Холбооны Улсыг бид манай гурав дахь хөрш, Европ дахь итгэлт түншээ хэмээн үздэг” гэжээ. Би үүнтэй санал нэг байна. Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд “Гуравдагч хөрш”-ийн бодлогын хүрээнд өндөр хөгжилтэй ардчилсан улсуудтай улс төр, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн салбарт хоёр болон олон талт хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ гэсэн байдаг. Швейцарь нь өндөр хөгжилтэй ардчилсан улс, хоёр орон адил үнэт зүйлстэй.