Говийн Их Дархан цаазат газарт Нарансэвстэйн боомтыг нээх гэж зарим улстөрчид ихээхэн улайрч байна. Хамтарсан Засгийн газрын 2024-2028 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд “Нарансэвстэйн боомтыг сэргээнэ, нээнэ” гэсэн дөрөвхөн үгтэй заалт орж ирснийг АН-ынхны чигтэйгээс оруулж ирсэн гэсэн яриа бий. Үе, үеийн улстөрчид Говийн их дархан цаазат газарт, торгон хил дээр байх алтны нөөц рүү үргэлж санаархсаар ирсэн. Мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдсэн ажлын хэсэг гарч байж, үнэхээр боломжгүй ээ гээд зогсоож ирсэн ч, байж байгаад л энэ асуудал босч ирдэг. Хил дээр шахам байдаг Талын Мэлтэс алтны уурхайн ашиг сонирхол байнга байдаг гэж олон нийт харддаг. Наанаа тийм асуудал байхгүй гэж эхлээд тусгай хамгаалалтаас гаргаж байгаад дараагийн шатанд лиценз олгоод явчихдаг арга барилыг нь ард түмэн мэддэг учраас арга ч үгүй болов уу.

Улстөрчдөд нэг ийм арга байна. Бүр юу ч болоогүй мэт худлаа зүйлийг үнэн мэт яриад сурчихжээ. Эрдэмтэн судлаачид, байгаль хамгаалагч нар баримт нь энэ байна аа гээд байхад тийм зүйл байхгүй ээ гээд жишим ч үгүй хэлээд сурчихаж.

Алт руу алхам ч орохгүй зөвхөн Говь-Алтай аймгийнхаа хөгжлийн төлөө энэ боомтыг нээх хэрэгтэй байна, хөгжлөөрөө бусад аймгуудаас хоцроод байна гэх О.Амгаланбаатар арван жил энэ аймгийг удирдаж байгаад сая УИХ-д орж ирсэн нэгэн. Хэрэв хөгжлөөрөө аймгуудаас ард давхиж байвал асуудал түүнд л байсан байна. Тэр сайн ажиллаагүй байна. Гэвч тэгж огт бодолгүй боомт нээгдээгүйгээс болж аймгийнх нь иргэд ядруу байна гэж тэр ярина. Бургастайн боомтоо хөгжүүлээд аваад явбал Алтай хотоос 660 км-ийн зайд цоо шинэ боомт нээнэ гэж явахаас 330 км-ийн зайд байгаа хуучин нь илүү хэрэгцээтэй л байх.

“Амьтны тухай хуульд өөрчлөлт оруулна” гэж хэвлэлийн хурал ордонд зарлаад Нарансэвстэйн боомтыг нээх хэрэгтэйг батлахаар сэтгүүлчдийг дагуулаад явья, үзүүлье гээд урилга өгөөд байсан тэрбээр 30-аад сэтгүүлч дагуулаад дархан цаазат газар руу явсан. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө ч энэ аргаа хэрэглэж байсан. Хэвлэлийнхний зардлыг дааж, томилолт өгч авч явдаг аргатай. “Нутагтаа хайртай хүн надаас өөрийг олохгүй биз” гэдэг мөртлөө говийн хөрсөө Ангарагийн газар шиг арзайсан газар гэдэг хүн л дээ. Одоо ч урьдынхаа аргаар ургамал ургадаггүй хэсэгхэн газарт очиж сэтгүүлчдийг бууж суулгаад зураг дүрс авахуулах биз, гэтэл бүхэлдээ Алтайн өвөр говийн ургамал, заган ой, ховор ургамлууд нь Монголын төдийгүй дэлхийд ховор судлагдахуун гэдгийг эрдэмтэд онцлоод л байгаа юм. Угаасаа эрдэмтэн судлаачид Засгийн газрын энэ болчимгүй заалтын талаар сүүлийн хоёр сар амаа чилтэл ярьж байгаа ч чичирсэн улстөрчид юуг ч анзаарахгүй байна л даа. Гэхдээ их говийн амь, амьсгалтай холбоотой энэ асуудал улстөрчдийн мөн чанарыг их харуулж байна. Боомтын сайд Б.Тулга Монголын сайд юм уу, Хятадын сайд юм уу гэдэг нь мэдэгдэхээ байсан. Бургастайн боомт Шинжаан Уйгуртай хиллэдэг, Шивээхүрэнгийн боомт Өвөрмонголын өөртөө засах оронтой хиллэдэг. Хятадын дотоод мужтай хиллэхийн тулд Нарансэвстэйн боомтыг нээх хэрэгтэй гээд зогсч байгаа Монгол Улсын сайд байх юм аа бас. Дотоодын тээвэр, татвар хураамжаасаа зугатаж яг өөрийнхөө үүдэнд нүүрс аваачих гэж байгаа Ганьсу мужийн эрх ашиг Монголын эрх ашгаас давна гэхээр харамсалтай. Тэр дундаа байгаль орчны дэд сайдын албыг хашиж байсан хүн шүү дээ. Мазаалай, хавтгай бол асар үргэмтгий, гадны парк шиг амьтдаараа үзмэр хийх боломжгүй, говийн эмзэг экосистемийг мэдэхийн дээдээр мэддэг хүн байж, говийн сайхныг бүгдээрээ үзэх хэрэгтэй хэлж чадаж байгаа нь улстөрчдөд увай гээч зүйл алга болсныг харуулж байна.

Бас нэг нь Д.Пүрэвдорж гишүүн. Анх энэ боомтын талаар хөндөж, БНХАУ-ын элчин сайдтай уулзсан мэдээ нь МОНЦАМЭ-гийн хятад хэлээр гардаг сайт дээр мэдээлэгдэж, дараахан нь боомт нээх тогтоолын төсөл санаачилсан талаараа хэвлэлд ярилцлага өгч байсан.

АН-ын бүлгийн хэвлэлийн хурал дээр одоогийн байдлаар энэ тогтоолын төсөл дээр 17 гишүүн гарын үсгээ зурсан гэж тэр мэдэгдэж байсан бол зарим гишүүн нь тогтоолын төсөл биш харин боомт нээх судалгааны ажил хийлгэх тухайд Д.Пүрэвдорж гишүүн гарын үсэг зуруулсан. Байгаль орчинд халтай асуудлыг дэмжихгүй гээд эхнээсээ ухраад эхэлчихсэн.

Нарансэвстэйн боомтыг ирэх оны нэгдүгээр сараас эхлээд нээх тогтоолын төсөл УИХ-д оруулах гэж байгаа Д.Пүрэвдорж гишүүн сүүлдээ МАН-ын лидер, УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан энэ эрх ашгийн цаана байгаа гэж мэдэгдээд “хань” татчихсан байгаа. УИХ-ын дэд дарга Д.Пүрэвдорж “Гишүүд УИХ-ын тогтоолын төсөлд гарын үсэг зурсан. Судалгааны ажилд гэж хэлж гарын үсэг зуруулаагүй. Тэгэх шаардлага байхгүй. УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан тэргүүтэй 17 гишүүн гарын үсэг зурсан. Энэ ажилтай холбоотой бүх бичиг баримт УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд байгаа. Түүнээс дэлгэрэнгүй асуух нь зүйтэй” гээд УИХ-ын даргаа бариад өгчихсөн байгааг хэвлэлийн хуудаснаас харж болно.

Олон улсын гэрээ конвенциуд, дотоодын хүчин төгөлдөр хууль тогтоомжуудыг зөрчин байж, энэ боомтыг нээж, дэлхийн чухал өв болсон Говийн Их Дархан цаазат газрыг сүйдлэх гэж байгаагийн цаад учир юу вэ. Ганьсу мужийнханд өгсөн амлалт уу, Талын Мэлтсийн алт уу. Өөр учир шалтгаан байна уу.

Сум орон нутгийн иргэдээс боомт дэмжсэн гарын үсэг цуглуулж байж, аймгийн засаг даргаар батламжлуулж ажлаа хийх эрхээ олж авах зовлон саяхан сонгогдсон сумдын дарга нарт тулгараад байна. Уг нь иргэдийн өмнөөс төлөөлөн ажиллах ёстой энэ хүмүүс О.Амгаланбаатарын залгамжлагч аймгийн даргаар батламжуулах ёстой учраас хүссэн гарын үсгийг нь олохоор иргэдтэйгээ тулах л байх.

Уг нь хууль хэрэгждэг оронд бол нэгэнт гэрээ конвенц, хууль тогтоомж нь байхад санаа зовохгүй байж болох ч олон нийт олон мэдээлэл дундаас юу үнэнийг ялгах боломжгүй байгаа учраас худлыг ч нүдээ цавчихгүй ярьдаг улстөрчид худлааг ярьсаар хол явж чаддаг болжээ.

э.түвшин