УИХ-ын гишүүн Б.Түвшинтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохоосоо өмнө та хаана, ямар ажил хийж байсан билээ?

Санхүүч, эдийн засагч, нягтлан бодогч мэргэжилтэй, би. Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институтийн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байгаад энэ удаагийн УИХ-ын сонгуульд баруун бүс буюу Завхан, Говь-Алтай, Ховд, Увс гэсэн тойрогт нэр дэвшиж гарч ирсэн. Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институтээс өмнө “АПУ” хувьцаат компанийн санхүүгийн захирлаар ажиллаж байлаа.

-Монголд өнөөдөр бизнесийн салбарын орчин ямар байна гэж та хардаг вэ. Энэ салбарынхан ярихдаа төрийн дарамт шахалт их байна гэдэг. Тэгэхээр төрийн оролцоог яаж зохицуулах вэ?

-Бизнес дэх төрийн оролцоог илүү оновчтой, зөв болгох ёстой. Тухайлбал, мэргэжлийн холбоод гэж байдаг. Үнэндээ яг мэргэжлийн гэдэг үгээ тодорхойлох хэрэгтэй болчихож байгаа юм. Бид мэргэжлийн холбоод гэхээр тухайн салбарын бизнес эрхлэгчдийн төлөөллийг хэлээд байна л даа. Ер нь тухайн салбарын төлөөлөл байж, өөрийн ерөнхий дата статистикаа гаргаад, ямар нэгэн байгууллагаар дамжуулаад төр засагт дуу хоолойгоо хүргэх нь зөв. Энэ бол байдаг л зүйл. Тэгвэл яг тэр мэргэжлийн гэдэг нь олон улсад тэс өөр ойлголт. Тухайн салбарын судалгаа, шинжилгээг л зөвхөн хийдэг, бизнесээс ангид, ашгийн бус байгууллагыг мэргэжлийн гэж хэлээд байгаа юм. Харамсалтай нь, манай улсад ийм байгууллагууд хөгжөөгүй. Тийм болохоор салбарын төлөөллүүдийг мэргэжлийн байгууллага гэж нэрлээд, төрийн чиг үүргийг биелүүлчихээр ашиг сонирхол гараад байна. Дээрээс нь судалгаа шинжилгээ инновац хөгжихгүй шалтгаан нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Жинхэнэ мэр гэжлийн байгууллага бол судалгаа шинжилгээ, инновацыг нь хөгжүүлж, олон улсад байх модель загвар руу нь дөхүүлдэг байх нь. Монголд байгаа хамгийн таатай, зөв зохистой загвар моделийг нь гаргадаг тэр байгууллагуудыг бид бий болгож байж салбарыг бодлогоор хөгжүүлнэ гэж харж байна.

-Манай улс чөлөөт зах зээлд шилжээд 34 жил боллоо. Гэтэл төр хувийн хэвшлийн орон зайг булааж, оролцохгүй салбар гэж алга. Таны яриад байгаа мэргэжлийн байгууллага олон улсын жишгээр ажиллаж эхэлбэл чөлөөт зах зээл жинхэнэ утгаараа хөгжих боломжтой юу?

-Төр яагаад хувийн хэвшлийн орон зай руу дөхөөд байна вэ. Ер нь манай улсын төсөв, санхүүгийн байдал ямар байна вэ гэдгийг хэдүүлээ том зургаар нь авч үзэх хэрэгтэй. Улсын төсвийн нийт орлогын 70-80 хувь нь уул уурхайгаас хамааралтай. Эндээс том мөнгө орж ирэнгүүт бид нэгдүгээрт, бодлогоор зарцуулж чадахгүй байна.

Хоёрдугаарт, төрийн засаг захиргааны бүх нэгж алдагдалтай ажиллаж байна. Сумдын засаг захиргааны зардал улсын төсвөөс гарч байна. Аль нэг суманд хоёр байшин барихад хүртэл улсын төсөв урсаж л байдаг. Сүүлдээ сум доторх жижигхэн замаа хүртэл улсын төсвөөр хийдэг болчихлоо шүү дээ. Муу хэлүүлээд байдаг Оюу толгой, Тавантолгой, Эрдэнэт үйлдвэрийнхээ мөнгөөр бүх засаг захиргааны нэгжийн ажлыг хийж, үүнийгээ улсын төсөв гэж нэрлээд байна. Бодит байдал дээр бидэнд ямар асуудал тулгарч байна вэ гээд харахаар уул уурхай эрхлэлт 15-20 жил болж байна. Сөрөг үр дагаврууд нь одооноос гарч эхэлж байна. Говьд 20 метрийн гүнээс ус ундардаг байсан бол 220 метр ухаад ч гарахаа болилоо. Тэгэхээр бид барагддаг, шавхагддаг мөнгийг төсвийн хөрөнгө оруулалт нэртэй зардал руу аваачаад хийчихээр ирээдүйд яаж амьдрах юм бэ. Бүгдээрээ уул уурхай ухаж амьдрах модель руу явах гээд байна шүү дээ. Засаг захиргааны нэгжүүд өөрсдөө зардлаа санхүүжүүлдэг моделийг бодож олохгүй бол бүгдээрээ амаа ангайдаг боллоо. Манай сумдад боловсон хүчин байхгүй. Сайн боловсон хүчин олъё гэхээр амьдруулах байр сууц нь байхгүй. Энэ ажлыг төр хийж өгөх ёстой гэсэн хандлагаар “Байр бариад өгөөч” гээд суугаад байдаг. Тэгвэл энэ мэт асуудлыг хязгаарлаж тогтоож байж төсвийн бодлого сууриасаа зөв болно. Энэ моделийг хэрэгжүүлэхийн тулд бид эхлээд дүн шинжилгээ анализ хийж өгөх ёстой. Гэвч дахиад л мэргэжлийн байгууллага алга. Тухайлбал, өнөөдөр замын ажил улсын төсвөөс баталсан үнэлгээний дагуу тендер концессоор явж байна. Тэр үнэлгээ, замыг хийж байгаа бүх ажилд нь төсвийн дүн орчихдог. Гэтэл өртөг зардлыг бууруулах шийдэл байдаггүй. Аймаг, сумд өөрөө 10, 20 км зам тавих технологи, инновац хөгжиж байгаа бил үү. Суурь судалгаа хийж байна уу. Энэ бүхэн яагаад байхгүй байна вэ гэхээр хариулт нь ойлгомжтой. Өнөөх мэргэжлийн холбоод байхгүй болохоор тэр шүү дээ. Замын тухай ярьсан ч гэсэн улсын төсвөөсөө нэхэж л байдаг. Бас барилгын төсөвт өртөг гээд их ярьдаг. Хамгийн сүүлийн үеийн технологиор орон нутагт тохируулан хялбар аргаар, өртөг багатай барих боломжтой судалгаа хийдэг байгууллага байна уу. Тэгэхээр ийм зүйл хөгжиж байж, технологи инновацыг нэвтрүүлж, ашигладаг болно. Тэгж байж сум, аймгууд өөрөө, өөрийнхөө бүтээн байгуулалтыг хийдэг болно. Өөр өөрийн гэсэн татварын суурь орлоготой болж байж энэ бүх ажил явна. Аймаг, сумдын иргэд нь ажилтай, орлоготой болбол татвар авна биз дээ. Орон нутаг өөрсдөө төсвөө бүрдүүлээд ирэхээр өнөөдрийнх шиг хэт нүсэр өртгөөр замаа тавьж чадахгүй. Уг нь орон нутагт ганц км зам тавих хялбархан шийдэл бий. Тэнд ажиллах хүч нь байгаа биз дээ. Үүнийг бид яагаад бодохгүй байгаа юм бэ. Эндээс л мэргэжлийн байгууллагын суурь, технологи, инновац явж байж, иргэд бизнесүүд ажлын байртай болно. Төрийн оролцоо багасна.

-Технологи инновац байхгүйгээс төсөвт өртөг жилээс жилд нэмэгдэж байна гэсэн үг үү. Гэтэл төр данхайж томроод, бизнесийг цуглуулаад байна шүү дээ?

-Төр мөнгөө цуглуулаад, бүх бизнесийг хамаад хийгээд л байна. Ийм нөх цөлд тэрийг нь хийж чадах иргэн ч байхгүй. Бизнесмен ч байхгүй. Технологи инновац нэвтрэхгүй учраас төсөвт өртөг нь жилээс жилд өсөөд л байна. Тэр төсөвт өртгийг олон улсад байгаатай жишиж байна уу. Хэн сайжруулж байгаа юм бэ. Тэр ажилбаруудыг нь хэн шинэчилж байгаа юм бэ. Яг тэрэн дээрээ зориулж ажилласан байгууллага байна уу. Тэгэхээр бид эндээс л ажлаа хийх байх даа.

-Чөлөөт зах зээлийг хөгжүүлэхэд төрийн дарамт саад болж байгаа юм биш үү. Авч байгаа татвар нь их болохоор аж ахуйн нэгжүүд, бизнесүүд томорч чадахгүй байна. Татвар дээр ямар зохицуулалт байх ёстой вэ?

-Нэрлэсэн болон бодит татварын хэмжээ гэж бий. Нэрлэсэн татвар нь НӨАТ-ын 10 хувь байна. Тэгвэл энэ дарамт мөн үү, биш үү гэдгийг олон улстай харьцуулахаар дундаж байгаа. Асуудал нь юунд байна вэ гэхээр, аж ахуйн нэгж, бизнесменүүд орлогоо хүлээн зөвшөөр сөн цэг дээрээ татвар тайлагначихдаг. Төрийн байгууллагууд нь тайлагнасан бол сарын дотор төлөх ёстой гэж шахна. Гэтэл орлого нь гурван сарын дараа орж ирэх байвал яах вэ гэдэг асуудал үүсч байгаа биз. Мөнгөний дутагдалд орчихно. Мэрг эжлийн зохицуулалт байхгүй. Бүгдээрээ үүний шийдлүүдийг олох ёстой. ААНОАТ нь тодорхой түвшинд 10-аас 20, 30, 40 хувь байдаг. Харин татвар ногдохоос хасагдахгүй зардал гээд баахан зардал гаргаад ирчихсэн. Тэр нь хувийн хэвшлийнхэнд дарамт үүсгэдэг. Тэрийг яагаад хасахгүй байгаа юм бэ. Яагаад аж ахуйн нэгжүүдийг бүгдийг нь татвараас зугтаагч гэж хараад байгаа юм бэ. Тодорхой хэсэг нь татвараас зугтаасан байлаа гэхэд бүгдээрээ тийм биш. Тэгвэл яагаад төр бизнес явуулах зайлшгүй зардлуудыг нь татвар ногдуулах орлогоос хасагдахгүй гэж үздэг юм бэ. Ингээд тооцохоор бодит татвар нь 40-45 хувь болчихож байгаа юм. Өндөр дүн байгаа биз. Тэгэхээр бид бүх суурь концепцуудаа олон улсад байдаг шиг цэгцлэх хэрэгтэй. Үүнд л мэргэжлийн байгууллагууд гарцаагүй чухал. Төрийн зохицуулалт ч бас өөрөө бодлого шинжилгээг мэргэжлийн байгууллагуудаар үнэлүүлэх нь зөв.

-Ингэхэд чөлөөт зах зээлийг яаж удирдах ёстой юм бэ?

-Чөлөөт зах зээлд төр захиргааны аргаар оролцох гээд байдаг. Уг нь эдийн засгийн аргаар оролцох ёстой л доо. Татварыг нь бууруулж, бас өсгөж болно. Статистик дүнгээр энэ салбар нь одоо өгөөжгүй болж байгаа учраас битгий нэмж ороорой гэж анхааруулж болно. Харин энэ салбарт орон зай дутагдалтай байна. Тэр салбарт зохион байгуулалт хэрэгтэй байна. Олон улсад энэ салбарыг ингэж судалж байна. Иймэрхүү мэдээлэл өнөөдөр хаана ч алга. Бид урдах урдахаа хараад хийчихдэг. Нэг мэдэхэд баахан өрсөлдөгчтэй болоод тэр бизнес дампуурдаг. Гэтэл аль нэг салбарт нь хов хоосон орон зай байж байдаг. Үүнийг мэргэжлийн байгууллагууд судлаачид нь гаргаж ирээд дүгнэж хардаг. Тэрийгээ анхаарлын төвд тавьдаг. Үүнийг чөлөөт зах зээлийн зохицуулалт гэж нэрлээд байгаа юм. Тэрнээс чөлөөт зах зээлийг удирдах зохицуулалт нь захиргааны арга биш. Судал гаа, мэргэжил, үр ашгийн асуудал байна. Нэн чухал нь салбарын өгөөжийг судлах ёстой.

Чөлөөт зах зээлийг бид буруу ойлгоод байгаа. Нэг бол ерөөсөө зохицуулалт байхгүй, сул орхих хэрэгтэй гэдэг. Эсвэл төр захиргааны аргаар оролцох гээд байдаг.

Чөлөөт зах зээл чинь өөрөө эдийн засгийн үр ашигтай байдлаараа оршин тогтнох ёстой. “Монгол Улсын салбарын хэмжээнд ашигтай юм уу. Дотор нь оролцож байгаа аж ахуйн нэгжүүдэд өгөөжтэй байж чадаж байна уу. Хэрэглэгчид нь сэтгэл ханамжтай байна уу” гээд харах хэрэгтэй. Тэгэхгүй болохоор чөлөөт зах зээл гээд хаячихдаг. Нөгөөдүүл нь дөнгөж амьдраад байдаг. Гэтэл том зургаараа салбар өгөөжгүй учраас Монгол Улс алдаад байгаа юм. Иймд салбарын бодлого, үр ашгийг тооцоолж байдаг статистик судалгаа, тэрийгээ бизнес эрхлэгчдэд мэдээлж байдаг үндэсний мэргэжлийн байгууллага хэрэгтэй байгаа юм.

-Ер нь манай нийгэмд том бизнесүүд бүх салбарыг эзэлдэг жишиг тогтсон. Шинэ биз несүүдэд боломж олгодоггүй. Харин олон улсад “Самсунг” брэндийн детал болгоныг бусад компаниуд нийлүүлдэг. Ингэж хөл дээрээ тогтсон том бизнесүүд жижиг, дундаа чирч явж ирсэн. Гэтэл манайд эсрэгээрээ “Таванбогд”, “Номин” зэрэг топ компаниудын ноёлоогүй салбар гэж алга. Энэ байдлыг яаж зохицуулах ёстой юм бэ?

-Энэ бол хуулийн хэрэгжилтийн л асуудал. Банкны бизнест орсон хүмүүсийг хязгаарлах хуулиуд байж байна. Эхлээд олчихсон бизнесүүдийг тэнцвэржүүлэх олон улсын аргууд байдаг. Манайхан энэ аргуудыг яриад ирэхээр зах зээлийн өөрийнх нь биш захиргааны арга яриад байдаг. Сүүлдээ нийгмийг томоохон компаниудын эсрэг үзэн ядалт руу түлхдэг л дээ. Яг үнэндээ бидэнд төлөвшил дутагдаад байна. Манайд байгаа том бизнесүүд олон улсдаа жижигхэн нөхдүүд шүү дээ.

-Манай улс ганц уул уурхайгаас орлого олж байна. Өөр эх үүсвэрээс доллар олж ирэх ямар боломжууд байна вэ. Энэ тал дээр төр ямар бодлого баримтлах хэрэгтэй вэ?

-Дахиад хэлэхэд, Монгол Улс уул уурхайгаас төс вийнхөө 70-80 хувийг бүрдүүлж, нэг сумын бригадын төвийн замыг засах хэмжээнд хүрчихлээ шүү дээ. Үүнийгээ дагаад төсвийн орлого, зарлага данхайж байна. Нөгөө талдаа бидний байнгын амьдралын хэв маяг бол нүүдлийн мал аж ахуй. Иймд нүүдлийн мал аж ахуйгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах зөв бодлого хэрэгтэй. Монголын ард түмний үйлдвэрлэж байгаа баялаг бол мал. Жилд 20 сая мал үйлдвэрлэж байна. Үүнийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах чөлөөт зах зээлийн бодлого тогтолцоог барьж явах ёстой. Тэрнээс механик аргаар оролцож болохгүй. Япончуудыг үйлдвэрлэгч ард түмэн гэдэг дээ. Тэд хэдэн том компаниудаа дагаад машин тэрэг үйлдвэрлээд байна. Гэтэл 450 гаруй мянган малчин өрх амь үйлдвэрлэж байна. Тэр нь хүнс болдог. Дахиад аж ахуйн бараа материал болдог. Үүнийг яагаад эдийн засгийн нэгдсэн тогтолцоонд оруулах бодлого бодохгүй байна вэ. Фермжүүлнэ гээд л ярьцгаагаад байдаг. Энэ бол буруу. Өнөөдөр нүүдлийн мал аж ахуй руу чиглэсэн бодлого нь өөрөө алдаатай. Дандаа нийлүүлэлт тал дээр нь яваад байна. Бараа нь борлогдохгүй байхад орц тал руу нь өртөг нэмэх зүйлийг бодлогоор хийгээд байх юм. Татан авалтын ложистикийн тогтолцоо хэрэгтэй. Дэлхийн банкны судалгаан дээр ч ложистикийн тогтолцоогүйгээс энэ салбар хөгжихгүй байна гэсэн байна. Жишээлбэл, уулын мухарт байгаа хоёр хөгшин малаа зарж чадахгүй л байгаа биз дээ. Ченжүүдийн аманд орж, малаа хэт бага үнээр зарж чаддаггүй. Байгаа хэдэн малаа онд оруулахын тулд сүргийн бүтэц нь алдагддаг. Амьд үлдэх талаас нь эр малаа үлдээж эхэлж байна. Гэтэл нөгөө талд бэлчээрийн даац хэтэрлээ гэж яриад байдаг. Тэрийг нь ядаж байнгын худалдан авалтад тасралтгүй оруулах хэрэгтэй. Ингэж байж эдийн засгийн эргэлтэд орно. Гэтэл улирлын шинж чанартай мал бэлтгэх ажлыг гаргах бодлого яагаад явагдахгүй байна вэ. Энэ дээр мэргэжлийн судлаачид хэрэгтэй. Үүнийг УИХ-ын гишүүний хувьд хэрэг жүүлэхээр зорьж байна.

М.Мөнхцэцэг