Эдийн засгийн ухааны доктор Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

---

-Нүүрсний үнийн бууралтаас үүдэлтэйгээр эдийн засгийн нөхцөл байдал сайнгүй байна. Бидэнд энэ үед эдийн засгаа тэлж, мөнгө олох өөр ямар боломж байна вэ?

-Төв банк үнэт цаас гаргаад, маш их мөнгө цуглуулсан, 10 их наяд гарсан байгаа байх. Урьд нь тогтмол, ил зарладаг байсан, сүүлийн үед харагдахгүй байна билээ. Тэр их мөнгөнөөс тодорхой хэмжээгээр эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, орон сууцны санхүүжилтэд зориулан Засгийн газрын дор ч юм уу сан байгуулаад, 6 юм уу 8 хувийн зээлийн санхүүжилтийг ихэсгээд, байр орон сууцны зах зээлийг өсгөж өгвөл барилгын салбарт их дэм болно. Одоо бол, нэг талдаа нийлүүлэлт байгаа ч, нөгөө талдаа эрэлт байхгүй болчхоод байна. Эрэлтийг дэмжмээр байгаа юм. Хоёрдугаарт, янз бүрийн зөвшөөрлийг эрс бууруулаад,Аргентин шиг эдийн засгийн өсөлтийг нийтэд нь өсгөх хэрэгтэй. Аргентинд эдийн засгийн эрх чөлөөг нь хангаж өгөөд, хүмүүс илүү их бизнес болсноор органик өсөлт үүсч байгаа юм. Манайд бол нүүрсний үнэ дээр хөөсөрсөн, дансны өсөлт бүртгэгдээд байна. Манайхан арьс шир, түүхий эд, мах үнэгүйдээд байна гэж ярьдаг. Тиймээс зоригтой экспортлох хэрэгтэй гэж бодож байна. Мал аж ахуйн салбарт ажиллаж байгаа малчдад эерэг, давуу тал болно.

-Өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөл таны бодлоор ямар байна вэ?

-Эдийн засгийн байдал, статистик харахад боломжийн гэмээр байна билээ. Гэхдээ суурь утгаараа манай эдийн засаг бүтээмж багатай, өөрөөр хэлбэл, нэг ажилтны гараас гарч байгаа бүтээгдэхүүний үнэ цэнэ дэлхийн дундажтай харьцуулахад маш бага байна. Дээр нь нүүрс, зэс гэсэн хоёр түүхий эдээс хамааралтай байна. Энэ хоёр бүтээгдэхүүн нь Хятад гэсэн ганцхан зах зээлтэй. Тэгэхээр манайх маш эмзэг зах зээлтэй хэвээрээ л байна.

Энэ эмзэг байдлын сул тал нь нүүрсний үнэ унахад илэрнэ, төсвийн орлого бууна.Төсөв дээр тодотгол хийгээсэй гэж бодож байна.

Нөгөө талаас, Монголд өнөөдөр гэмт хэргийн өсөлт маш өндөр байна. Үүнийг задлаад харахад, дандаа өмчийн эсрэг гэмт хэргүүд буюу хулгай, дээрэм, залилан их гарчээ. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр залуучуудад өөр аргаар амьдрах боломж бага байна шүү дээ. Эдийн засаг өсөлттэй, хөрөнгө оруулалт сайтай үед гэмт хэрэг буурдаг. Хөрөнгө оруулалт буураад, эдийн засаг уналттай үед гэмт хэрэг өсдөг ийм л зүй тогтолтой. Манайд залуусын хувьд хуулиар амьдрах боломж хаагдсан гэсэн үг. Ерөнхийдөө эдийн засгийн эрх чөлөөг нь, бизнесийн эрх чөлөөг нь нэлээн тавиу өгөх хэрэгтэй. Ингэж байж органик өсөлт ирнэ, гэмт хэрэг ч буурна.

-Төсвийг тодотгох хэрэгтэй гэлээ. Жишээ нь, юу хасаж болох вэ?

-Төсвөөс санхүүжих баахан Техник эдийн засгийн үндэслэлүүд, янз бүрийн төсөл хөтөлбөрүүд байна. Тэдгээрийг ер нь болиосой. Хөдөө орон нутагт ажлын байр нэмнэ гээд баахан орон тоо зохиомлоор нэмж,бас төрийн өмчийн компаниудад бүтээмж, хяналт хариуцсан менежерүүд нэмсэн байна. Энэ бол Засгийн газрыг тогтвортой байлгахын тулд төсвийг зориуд тэлж томруулаад, ирээдүйд татвар төлөгч дээр ирэх ачааллыг нэмж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн авлигынхаа төлөөсөнд ирээдүйгээ золиослоод байна. За тэгээд элдэв янзын хөшөө, хэдхэн хүнд хүрэх авто зам, өнөө л бродюр зэрэг зүйлс он дамжаад төсөвт суусан хэвээрээ л байна лээ дээ.

-Төсвийг танавал, өөр юугаар орлуулж болох вэ, эдийн засгийн өсөлтийг санхүүжүүлэх талдаа?

-Хувийн хөрөнгө оруулалт шүү дээ. Ер нь манай улс хөрөнгө оруулалтын орчин дээрээ нэлээд анхаармаар санагдаад байгаа юм. 14 мега төсөл гэж ярьж байгаа нь сайн. Гэхдээ эдгээрийн ихэнх нь олон жилийн өмнө галтай шийдвэрүүд нь нэгэнт гарчихсан байсан. Найман жил нэг нам үнэмлэхүй олонх байхдаа хийж чадаагүй ч одоо хамтраад явуулах гэж байгаа нь зөв. Гэхдээ үр дүн гарах гэж их удна. Хоёроос гурван жил,зарим нь 4-5 жил болно. Гэхдээ төр ганцаараа санхүүжүүлж дийлэхгүй. Хувийн хэвшилтэй хамтрахаас өөр гарц байхгүй. Иймд олон MSC-тэй байхын төлөө зүтгэдэг тийм сэтгэлгээтэй, соёлтой болох хэрэгтэй. Олон олон Оюу толгойтой болох хэрэгтэй. Гэтэл одоо дөнгөж хөлөө олж байгаа хэдийгээ мөлжөөд, цохиж унагаах гээд байна. Өчнөөн их хөрөнгө оруулалт татаад, эрсдэл үүрээд ажлын байр бий болгочихсон үйлдвэрүүдийн 34 хувийг хүчээр авна гээд л их буруу дохио өгч байна. Хамгийн зарчимгүй, бас хамгийн популист хүнээ Бүрэн эрхт төлөөлөгч гээд томилчихлоо. Үүнийг нь гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчид харж л байгаа.

-Евразийн эдийн засгийн холбооны түр хэлэлцээр хийх ажил сая нэг шат ахисан талаар Шадар сайд мэдээлсэн. Яриа хэлэлцээний үр дүнд багагүй өөрчлөлт орсон харагдсан. Та энэ талаар байр сууриа илэрхийлнэ үү?

-Эдийн засаг, хөгжлийн яамны газрын даргын хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас үзэхэд, махны экспортын тарифыг 50 хувь болгож бууруулна гэж байна лээ. Өөр зүйл харагдаагүй.Дэлхийн нөгөө талд хоёр хөрш орон өөр хоорондоо 25 хувийн тариф тавихад л дайны байдалтай хүлээж авч байна. Гэтэл манайх 70-100 хувийн тарифтай, түүнийгээ 50 болгож бууруулснаа мундаг ажил боллоо гэх гээд байна. Намрын төслийг харахад тодорхойгүй зүйлүүд их байна лээ.Үндсэн зарчмаа хэт ерөнхий оруулчихсан. Ийм ерөнхий зүйлийг хэрэгжүүлж эхлэх үеэр маргаан их үүсдэг. Тэгээд ер нь хүчтэй нь хүчгүйгээ дийлээд дуусдаг.

-Жишээлбэл?

-Яг аль боомтоор худалдаа эрхлэх үед энэ нь үйлчлэх вэ гэдэг тодорхойгүй байна. Хувийн хэвшлийн компаниудад элдэв хөнгөлөлт хамаарах эсэх нь тодорхойгүй. Цагаа тулахаар, зөвхөн төрийн өмчийн компаниудад л үйлчилнэ гэж тулгаж магадгүй. Түр гэсэн мөртлөө эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хэрэгжүүлнэ гэсэн. Тэр нь юу гэсэн үг юм бэ. Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа чинь урт хугацааных байдаг шүү дээ. Автоматаар, бүрэн, жинхэнэ гэрээ болж хувирч магадгүй л юм. Би хувьдаа энэ яриа хэлэлцээний эсрэг байр суурьтай байдаг. Яагаад вэ гэвэл энэ холбоо анх үүсэхдээ Европын холбооны эсрэг үүссэн геополитикийн эвсэл маягийн гэрээн дээр суурилсан байдаг. Манай улс уг нь дайсагнагч эвсэлд нэгдэх нь үндсэн хуулийн зарчмаараа хориотой. Ер нь аль нэг эвсэлд орохыг хориглосон энхийг эрхэмлэсэн бодлоготой улс шүү дээ. Гэтэл Европын холбоог сөрсөн холбоонд нэгдчихвэл, Европт сурч ажиллаж амьдрах залуучуудад асар их саад болно. Орос, Казах, Киргизтэй шууд хоёр талын гэрээ хэлэлцээр хийж болно шүү дээ. Заавал улстөржсөн, гуравдагч хөршийн бодлоготой харшилж магадгүй балай юм хийх хэрэггүй. Мөн энэ хэлэлцээ хийж байгаа залуучууд маш туршлагагүй байна. Хариуцсан сайд нь ч ярихдаа нэг өөр, дараа нь ярихдаа огт өөр зүйл яриад, дээгүүр сэвээд байгаа юм. Огт уншаагүй, ажиллаагүй байна гэсэн үг.

-Уг нь энэ чиглэлээр мэргэшсэн хүмүүс Монголд олон бий байх?

-Их өрийн маргаанд оролцоод, асар их турш лага хуримтлуулчихсан экспертүүд бэлэн бий. Тэднийгээ татан оролцуулах ёстой байхгүй юу. Энэ гэрээнд зөвхөн төрийн өмчийн компаниудад л хамаармаар юм шиг тийм заалтууд цөөнгүй байсан. Энэ аюултай шүү. Төрийн өмчийн компаниудад давуу байдал үүсгэвэл нөгөө хувийн хэвшлүүд шахагдах аюултай. Үүнээс гадна Оросын рубль их суларч байна. Ингэснээр Оросын экспортлогч нарт давуу байдал үүсч байгаа юм. Тэд манай үндэсний, дотоодын үйлдвэрүүдтэй харьцуулахад, хамаагүй хямд үнэ санал болгох боломжтой. За дээр нь, оросууд өөрсдөө ярьж байна. “Манайд мэргэжлийн хяналт ажиллахаа больчихсон. Авлига, хээл хахууль хүчтэй болсон. Дотоодын үйлдвэрүүд асар их химийн хор ашиглаж байна. Органик үйлдвэрлэл байхаа больсон. Зөвлөлтийн үед ч хорт хавдар их, дундаж наслалт богино байсан нь үүнтэй холбоотой” гэж өөрсдөө ярьдаг юм. Хэтэрхий их химийн бодис ашиглах замаар бүтээгдэхүүнээ хямдруул даг. Өнөөдөр монголчууд ядуу байна. Аргагүйн эрхэнд химийн хорт бодис агуулсан хортой хүнсний зүйл хэрэглэснээр нэмээд эрүүл мэндийн эрсдэлд орчих вий гэсэн айдас байна. Эцсийн эцэст, манай том дарга нар, сайдууд хортой гэж айгаад хэдий хямд байсан ч хэзээ ч орос бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүй. Тэд Япон юм уу, Солонгосоос өөрсдийн хүнсний бүтээгдэхүүнээ татаад идчихнэ.

-УИХ татварын багц хуулийн шинэчлэлийг энэ удаагийн чуулганаар хэлэлцэнэ. Үр ашигтай татварын тогтолцоог хэрхэн бий болгох вэ?

-Иргэн, төр хоёрын хооронд хамгийн бодитой хоёр харилцаа бий. Нэгт, сонгуулиар саналаа өгнө. Хоёрт, татвар төлнө.Татвар төлж байгаагийнхаа хариуд хүн аюулгүй байх, боловсрол эзэмших, эрүүл мэндээ хамгаалуулах ба шударга шүүхээр үйлчлүүлэх зэрэг суурь хэрэгцээгээ хангах үйлчилгээнүүдийг төрөөс авна. Сүүлийн жилүүдэд татварын буюу төсвийн орлого өсч байна. Тэгвэл зөрүүлээд, иргэдэд очиж байгаа үйлчилгээний чанар, хүртээмж сайжирч байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал бий. Одоо манай татвар бол улс төрийн намуудын удирдлагад байгаа цөөхөн хэдэн хүмүүс эрх мэдэлтэйгээ үлдэхэд нь тусалдаг хэрэгсэл болчихоод байна. Ерөөсөө ард түмний хүсэл зорилгоос тэс хөндлөн гэсэн үг. Түрүүн хэлсэн, намын хэл амтай хүмүүсийг худалдаж авах гэж зохиомлоор ажлын байр олноор бий болгосон. Хэвлэл мэдээллийг худалдаж авдаг. Ард иргэд бухимдаад ирэх үед хэдэн цаас тараадаг. Иргэдийн итгэлийг булааж, хулгайлж авсныхаа хариуд түр зуур аргацаадаг, ингэж эрх мэдлээ хамгаалдаг ийм л хэрэгсэл болчихоод байна. Гэтэл уг нь татвар анх яаж үүссэн бэ гэвэл нэг хүн, эсвэл хаан ганцаараа хийж чадахгүй юмыг олуулаа хийе. Хүмүүсийг зохион байгуулалтад оруулж, үүнийгээ санхүүжүүлэхийн тулд татвар хураадаг болсон гэж ойлгоод байгаа. Мэдээж төрийн албадлага, хүчирхийлэл байсан. Гэхдээ орчин үед татвар төлөгч иргэн нь ядаж гэрээ хийгээд хулхидуулахгүй байх, өөр бусад хууль ёсны эрх ашгаа хамгаалах гэж татвар төлж байгаа юм. Гэтэл одоо улстөрчдийн ашиг сонирхлыг хамгаалдаг бүтэц болчихоод байна. Тэгэхээр цаад фило софиороо маш буруу яваад байгаа юм. Нэгэнт ийм буруу суурь дээр эдийн засгийн тогтолцоо, төсвийн хүртээмжтэй байдал, оновчтой хуваарилалт энэ тэр гээд жижиг сажиг зүйл яриад ямар ч нэмэргүй л дээ.

-НӨАТ-ыг хоёр дахин бууруулчихвал дотоодын үйлдвэрлэлийг татварын бодлогоор дэмжих бодит алхам болно гэж эдийн засагчид хэлж байна. Та санал нийлж байна уу?

-НӨАТ анх яаж үүссэн талаар нэг зүйл уншиж байсан. Тэнд бичсэнээр бол, дэлхийн II дайны дараа Францад далд эдийн засаг их байж. Иймээс албан ёсны эдийн засаг руу оруулаад, бүртгэлжүүлэх зорилгоор бий болгосон гэнэ. Үүгээр хурааж авсныхаа ихэнхийг нь буцааж өгдөг л гэнэ. Яагаад вэ гэвэл бүртгээд авлаа, гол зорилгоо биелүүлчихлээ. Манайд бүртгэлийн гэх агуулгаасаа гажаад, төсвийн орлого бүрдүүлдэг хамгийн том эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм билээ. Тэгэхээр энэ НӨАТ гэдэг маань өөрөө ямар зорилготой вэ гэдгийг Монголын нөхцөлд тааруулан, дахиад асуух хэрэгтэй болж байгаа юм. Үүнийг иргэд ч төлж байна, тэтгэврийн хөгшид ч шууд, автоматаар төлж байна. Монгол хүн болж төрснийхөө төлөө, амьд явах эрхээ эдлэхийн төлөө идэж, ууж таарна. Үүнийхээ төлөө НӨАТ төлж байна. Мэдээж НӨАТ буурвал дагаад үнэ буурах боломжтой. Үнэ буурснаар үйлдвэрлэгчид илүү их зүйлийг зарах замаар орлогоо өсгөх боломж бий бий. Гэвч энэ засаг, УИХ НӨАТ-ыг бууруулахгүй байх. Учир нь улсын төсөв тасарна гэх байх. Төсвийн орлого таслахгүй гэж сүйд болдог мөртөө,хувийн хэвшилд маш олон бизнесийн орлого тасраад байгааг ерөөсөө харж үздэггүй дарангуй төртэй болчхоод байна шүү дээ.

-Өөр ямар арга зам, реформ байж болох вэ?

-НӨАТ-ыг бууруулахгүй юм гэхэд боловсруулах үйлдвэрүүдээ бодитоор дэмжихийн тулд тэднийг АМНАТ буюу роялтигаас чөлөөлөх хэрэгтэй гэж үздэг эдийн засагчид бий. Би тэдний зөв гэж боддог. Боловсруулах үйлдвэрийн салбар асар их ажлын байр бий болгоно. Гэтэл тэднээс АМНАТ-ыг давхардуулж авдгийн цаана ашигт малтмалын нөөцөө түүхийгээр нь гадагшаа гаргахыг өөгшүүлээд байна. Өнөө нэмүү өртөг шингээж байгаа үйлдвэрлэл чинь энд биш, харин хилийн цаана яваад байна. Анх харахад төсвөө бодсон эх оронч юм шиг мөртлөө цаанаа улсаа хорлосон бодлого юм даа.

-Ер нь татварын ачаалал манайд хэр байна вэ?

-За тэгээд, монгол ажилтан зөвхөн НӨАТ гэлтгүй, ер нь цалингийнхаа бараг тал хувийг ХАОАТ, НДШ гээд шууд ба шууд бусаар улсад тушааж байна. Ажил олгогч нь ажилтанд олгох байсан мөнгөө байгууллагаас төлөх НДШ гээд төрд өгч байна. Угтаа ажилтанд очих байсан мөнгө шүү дээ. Ажилтан хүн маань хүчээ сэлбэхийн тулд идэж, уух хэрэгтэй. Тэгээд тэндээс нь НӨАТ, нийслэлийн татвар гээд явж өгнө. Ингээд бодохоор манайд татвар, төлбөр, шимтгэлийн ачаалал асар өндөр байна. Хоёр төгрөг тутмынхаа нэгийг нь шууд ба шууд бус замаар, ил ба далд хэлбэрээр данхар засагтаа тушааж байна. Гэтэл манайхны жишээ авах дуртай социал демократ улсууд өөр шүү дээ. Орлого нь тодорхой түвшинд хүрэхгүй бол бүх татвараас чөлөөлчихөж байгаа юм. Тодорхой түвшин давсны дараа тухайн илүү гарсан хэсгийнх нь 10 хувийг авна. Хэрэв тус шатнаас өндөр байвал илүү гарсан хэмжээнийх нь 20 хувийг, бүр дээшилбэл 30 хувийг гэх мэтээр авдаг. Тэгэхээр манайхан тэр улсуудын татварын хувь хэмжээ өндөр байна, манайхан ердөө 10 хувь буюу бага байна шүү дээ гээд буруу тайлбарлаад байдаг. Гэтэл тооцож байгаа суурь хэмжээ тэс өөр байгаа байхгүй юу. Манайд бүх орлогыг суурь болгож авдаг, тэнд зөвхөн тодорхой таазнаас давсан жижиг хэмжээг нь суурь болгон авдаг. Ингээд бодит татварын ачааллыг тооцоод үзвэл манай улсынх наанаа тэгш мөртлөө, ядуусын хувьд маш харгис гэмээр системтэй.

-Яагаад?

-Жишээлбэл, Монголд сарын сая төгрөгийн цалинтай хүн орлогынхоо 50 хувийг шууд болон шууд бусаар улсын төсөвт өгөөд байна. Швед зэрэг оронд ийм цалинтай хүн юу ч төлөхгүй. Үүнийг өөрчилмөөр санагддаг. Хувь хүн өөрийнхөө суурь физиологийн хэрэгцээгээ дөнгөн данган хангасныхаа төлөө супер тэрбумтнуудаас бүрдсэн Засгийн газрыг тэжээхэд хувь нэмрээ оруулах учиргүй.