Тэргүүлэх профессор, доктор, Монгол Улсын гавьяат багш Ж.Цэвээнжавтай Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд жилдээ 1.5 сая тонн газрын тос нэрж 90.4 сая ам.долларын ашигтай үйлдвэр барих ажил 2018 оны гуравдугаар сард эхэлсэн ч одоог хүртэл баригдаагүй байгаа талаар ярилцлаа.

---

-Монгол Улс заавал газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох ёстой юу. Яагаад?

-Эрчим хүч, газрын тос, бензин шатахуун гэдэг аливаа улсын стратегийн суурь салбар юм. Дэлхийн эдийн засаг газрын тосны үнэ, америк долларын ханшаар зохицуулагддаг. Өнөөдөр ч хэвээрээ байна. Манай орны хувьд ер нь үйлдвэрлэгч орон байгаагүй. Бид маш олон зүйлийг бусад улсаас авч хэрэглэсээр ирсэн. Тэр дундаа бензин, шатахуунаа Оросоос худалдаж авдаг. Энэ утгаараа манай улс Оросоос хараат болох боломжтой. Хүний эрхэнд жаргахаар өөрийн эрхээр зов гэж үг бий. Хүний гар харсан айл өлөн ховдог болдог. Би өөр дэрээ жишээ аваад тайлбарлая л даа. Би бол насаараа дотуур байраар явсан хүн

Хүн харахад улсын сургуулийн байр хоол өгч байгаа ч тэр нь тогтсон нормтой. Өөрөөр хэлбэл, би гэртээ байгаа юм шиг хүссэн цагтаа, хүссэн хэмжээгээрээ идэх боломжгүй гэсэн үг. Яг үүнтэй адил бид газрын тосны үйлдвэргүй цаашид явах юм бол Оросуудын зааж өгсөн хэмжээнд шатахууны хэрэглээгээ тааруулах ёстой болно. Уг нь Монгол Улс тусгаар орон биз дээ. Тэгвэл бид яагаад Оросоос тогтоож өгсөн хэмжээнд өөрсдийн хэрэглээгээ тааруулах ёстой юм бэ. Өнөөдөр хөдөөгийн нэг айл гэхэд портер, жижиг тэрэг, хоёр мотоциклтэй байх жишээтэй. Аймгийн төвүүд, Улаанбаатар хотод бол дүүрэн машин, мотоцикл. Бензинээр ажилладаггүй зүйл гэж алга. Ийм учраас манай улс гарзын тос боловсруулдаг үйлдвэртэй болох ёстой. Энэ бол зайлшгүй шаардлага мөнөөсөө мөн.

-Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд газрын тосны үйлдвэр барих ажил 2018 онд эхэлсэн. Та энэ үйлдвэрийн тухайд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Бид Энэтхэгийн Эксим банкинд бараг 2 тэрбум ам.долларын өр тавьж энэ үйлдвэрийг барихаар болсон. Гэтэл одоо үйлдвэр ч үгүй, дусал ч бензингүй гадаадын банкинд бөөн өртэй үлджээ. Хамгийн тэнэг нь бид Газрын тосны үйлдвэр барьж дуусах хэмжээний мөнгөөр жил бүр Оросоос шатахуун худалдаж авдаг байна шүү дээ.

-Илүү дэлгэрэнгүй ярьж болох уу?

-Болно. Анх Дорноговь аймгийн Алтанширээ суманд Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг барихаар болоход нь би 100 биш бүр мянган хувь дэмжиж байсан. Энэ бол ковидоос өмнө болсон үйл явдал шүү дээ. Тэгээд бид үйлдвэр барих мөнгөгүй учраас Энэтхэгийн Эксим банкнаас хамгийн бага хүүтэйгээр 1.2 тэрбум ам.долларын зээл авсан. Тэгээд үйлдвэр барих ажил эхэлсэн ч дахин мөнгө дутсан. Бид нөгөө л бусдаас мөнгө зээлж сурсан зангаараа Эксим банкнаас дахин 700 сая ам доллар зээллээ. Ингээд үнэхээр үйлдвэртэй болчих юм болов уу гээд ард түмэн хэдэн жил хүлээсэн билээ. Одоо хүртэл амласан үйлдвэр нь алга. Дуусах хугацаа нь сунгагдаад яваад байдаг. Дусал ч бензин нэрэлгүй энэ хүртэл явсанд нь би бачимдаад байгаа юм. Мөн хамгийн тэнэг нь Алтанширээ суманд үйлдвэрээс бусад бүх зүйл нь баригдаад бэлэн болчихсон. Ажилчдын орон байр, хүүхдүүдийн тоглоомын талбай, худаг, зам гээд тэнд бүгд бэлэн байна. Газрын тосны хоолой хүртэл бэлэн. Гагцхүү үйлдвэр л байхгүй. Уг нь бид анх Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барихын тулд зээл авсан биз дээ. Тэгэхээр бидний зорилго зөвхөн үйлдвэр шүү дээ. Ажилчдын байр, худаг, тоглоомын талбай бол дараа дараагийн асуудал байхгүй юу. Манайхаас өөр ийм тэнэг дэс дарааллаар ажил хийж гүйцэтгэдэг орон дэлхийд байхгүй.

-Яагаад ажлын дараалал алдагдсан юм бэ?

-Дүгнээд хэлэхэд, ажлын дараалал алдагдсан юм биш. Жинхэнэ мөн чанартаа ашиг сонирхлын дэс дарааллын дагуу үйлдвэр барих төслийн ажлыг хийсэн үнэн нүүр царай нь энэ юм. Нийтийн эрх ашгийг бодсон бол ямар ч тэнэг хүн үйлдвэрээ эхэлж барина. Тэгэхээр энэ ажлын явцад хэдэн эрх бүхий хүмүүсийн ашиг сонирхол тэргүүн зэрэгт тавигдсан байх боломжтой. Яагаад гэвэл одоо хүртэл үйлдвэр баригдаагүй байна. Мэдээж санхүүжилт дутах, ковид гээд янз бүрийн асуудлаас үүдэн цаг хугацаа алдсан нь үнэн. Гэхдээ хангалттай хугацаа байсан шүү. Энэ хугацаанд иргэдээ хошгируулах ажлыг сайн хийлээ. Одоо гурав дахь, дөрөв дэх ээлж орлоо гэсэн видео бичлэгийг сошиалд тавьчихна. Энэ бол зүгээр л сурталчилгаа.

-Одоо хамгийн түрүүнд хийх ёстой ажил юу вэ?

-Ерөөсөө л үйлдвэрээ барих шүү дээ. Үүнээс илүү чухал хийгдэх ажил гэж байхгүй. Бид аль хэдийнэ зээл аваад хийнэ гэж зориглосон. Анх үйлдвэр барьж эхлэхдээ 1.5 сая тонн газрын тос нэрж 90.4 сая ам.долларын ашигтай ажиллана гэх том зорилготой эхлүүлсэн. Харамсалтай нь одоог хүртэл дусал ч бензин үйлдвэрлэсэнгүй. Ядаж нэг дөчийн бетоноор дүүрэн түүхий тос авчраад түүнийгээ нэрж үзмээр байна. Магадгүй тэр нь өндөр зэрэглэлийн биш ч гэсэн Монголын стандартыг хангах ёстой. Ядахдаа машин асаах хэмжээний хүчин чадалтай байх хэрэгтэй биз дээ. Би үнэхээр хардаж байна. Хэлэхгүй байгаа болохоос иргэд бүгд хардаж байгаа. Хэн энэ үйлдвэрийг бариулахыг хүсэхгүй байна вэ. Зөвхөн бид үйлдвэртэй болно гэж хөөрсөн байвал яах вэ. Гэтэл цаана нь Монголыг Хятадаас түүхий тосны, Оросоос шатахууны хамааралтай байлгахыг хүсч байх магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, Монголын зовлонгоор тоглолт хийгээд байна шүү дээ. Эрчим хүч глобал асуудал. Харин бензин шатахууны хувьд бид өөрсдөө шийдэж чадах асуудал байгаа юм. Ганц гаргалгаа нь үйлдвэрээ барих байна даа.

А.Даваадулам