Өдрийн сонины 2012 оны архиваас…………………………

---

Монгол Улсын даян аварга Г.Өсөхбаярын аав Ц.Гэлэгжамцгуайтай ярилцлаа.

-Өсөхбаяр аваргын хүүхэд ахуйн сайхан дурсамжаар ярилцл­агаа эхэлье?

-Аваргын бага насны тухай сонин хэвлэлүүд ч гарсан байх. Ах чинь (өөрийгөө хэлэв) ч ном бич­сэн. Тэрүүнд ч орсон юм. Багадаа тай­ван томоотой, тийм хүүхэд бай­сан юм шүү дээ. Тэр байдлаар л өсч өндийж том хүн болж дээ. Ер нь багын байдал нь ямар байсан бэ гэвэл одоо байж байгаа байдлыг л нь сонирхоход бараг мэдэгдэнэ, буурьтай суурьтай. Хичээл сур­ла­га­даа гайгүй, ноён нуруутай төлөв то­моотой тэр л байдлаар яваа даа.

-“Буур” Н.Жамьян аваргын зээ хүү. Ээжийнхээ удмыг да­гаад бөх болсон гэдэг. Харин таны удам бөхтэй юу?

-Ээжийнх нь аав Монгол Улсын анхны аварга хүн шүү дээ, даян аварга Жамьян. Анхны албан ёсны аварга хүн. Би сайн мэддэггүй юм аа, миний талд барилддаг хүмүүс байсан гэдэг юм. Нэг их том бөх байгаагүй юм шиг байна лээ. Гол нь ээжийнхээ талаас өв­лөж авсан, Жамьян аваргын удам гэдгээрээ хүмүүст ойлгогдох
нь арай дээр юм даа.

-Өсөхөө аваргын бөх болох шинж нь хэзээ илэрсэн бэ. Бө­хийн шинж бөхчүүдэд харилцан адилгүй илэрдэг гэдэг?

-Ерөөсөө хүмүүс тодорхойлсон байгаа ш дээ, “Аварга аваргаараа төрдөг юм аа” гэж. Андаш байхгүй шүү дээ. Таван килограмм шахуу жинтэй төрсөн гэж бодвол. Цэцэр­лэг, сургуульд байхдаа үеийнх­нээ­сээ овойсон том (инээв). Бие нь бадриун. Аяндаа
мэдэгддэг юм. Хөл, гар, тохой, өвдөг, хэрлэг мэрлэг бол ер нь тэгээд жирийн хүүхдээс арай өөр байдаг юм аа.

-Хүүгээ үндэсний бөхөөр ба­рил­даж эхлэхэд нь эцэг хү­ний зөнгөөр ирээдүйд аварга боло­хыг нь мэдэрч байв уу?

-Өвөө нь хүмүүст захисан бай­даг, бидэнд ч гэсэн ярьж л байсан.”Хоёрын хооронд бяр чадал муу­тай бөх бол үе мөч, хуруу гар нь мойног болохоос эхлүүлээд түвэг­тэй байдаг юм. Барилдаж болмоор бол хорин нас хүргэж байж барил­дуул­сан нь дээр шүү” гэж. 1993 онд манай Архангай аймгийн 70 жи­лийн ой болох гээд. Ууган айм­гуу­дын нэг шүү дээ, Архангай чинь. Өвөөгийнх нь нэрэмжит барил­даан Спортын төв ордонд болсон юм билээ. Тэгэхэд хүү маань энд сургуульд, бид хөдөө байсан. Тэр барилдаанд л анх зодог шуудаг өмсч гарсан байдаг юм. Өөрөө ч хорин нас хүрсэн, өвөөгийнх нь ч нэрэмжит барилдаан болж байгаа юм гээд аймаг орон нутгийнхан барилдуулъя гэсэн биз дээ. Тэгж л барилдаж эхэлсэн юм шүү дээ. Тэр онд аймгийн
70 жилээр очиж ба­рилд­сан юм. Үндэсний бөхөөр нэг их хичээллээгүй байсан үе. Тэнд барилдчихаад, өвөөгийнхөө төр­сөн нутаг Цахир сумын наадамд очсон. Цахир сум татан буугд­чихаад дахин шинээр буцаж нэг юм байгуулагдаад, тэр жил. Тэгээд
сумынхаа наадмыг хийсэн юм. Тэнд очиж барилдаж түрүүлээд сумын заан болсон. 1993 оноос үндэсний бөх рүү орж эхэлж дээ.

1990 онд аравдугаар ангиа төгсч ирээд чөлөөт бөхийн залуу­чуу­дын шигшээ багт орсон. Чөлөөт бөхөөр нэлээд түрүү эхэлсэн хүн дээ.

-Аваргыг өдөрт бага багаар олон хооллодог гэдэг юм билээ. За­рим бөхчүүд өдөрт ганц сайн цад­­чихаар болоод явчихдаг гэ­дэг юм?

-Ер нь хаашаа юм бэ дээ, би бас тийм хүн. Нэг дор арвин иддэггүй. Бага иддэг хүн чинь богино хугацаа­гаар олон дахиж хооллох шаард­лагатай байдаг юм шиг байгаа юм.

-Өсөхбаяр аваргыг аварга болсон 2003 оны наадмын тэр агшин одоо ч санаанаас гар­даг­гүй юм. Түүнийг бөх­чүүд, бөх со­нир­хогчид мөрөн дээрээ өр­гөөд, үзэг­чид нэгэн дуугаар “Өсө­хөө, Өсөхөө” гэж хаш­гирц­гаа­гаад л?

-1993 онд тэгж сумын заан болоод дараа жил нь цэргийн наа­дамд барилдаж цэргийн заан бол­сон юм. Түүний дараа аймгийн наа­дамд очиж түрүүлж аймгийн арслан цол­той болсон юм шүү дээ. 1995 онд улсын заан болохынхоо өмнө цэр­гийн наадамд дахин
тү­рүүлж, одоо­гийнхоор хурц арс­лан бол­сон. Тэ­гээд наадмаар шууд ул­сын заан бол­сон нь тэр. Заан цолтой явсаар бай­гаад 2002 онд анх түрүүлээ биз дээ. 1995 оноос 2002 он хүртэл зур­гаа, долоон жилийн турш бид хүүгээ түрүүлнэ байх гэж бодоод нэлээд хүлээж байсан юм. Үе тэн­гийн зургаан залуу заан гэж бай­сан. Наадамд тунадаг. Аль нэгэн­дээ унадаг. Тийм л яваад байсан юм билээ. 2002 онд түрүүлж арс­лан болоод дараа жил нь түрүүлж авар­га цол хүртээд 2005 онд байх аа далай аварга болоод 2009 онд да­лай даян авар­га болж байгаа юм. Уг нь бол манай монголын үндэс­ний бөхийн түрүү­хэн мөрдөж бай­сан дүрмээр дөрөв түрүүл­чихсэн дар­хан аварга хүн л дээ. Сүүлд нь дүрэмд нь өөрч­лөлт орсон юм уу, яасан юм далай даян аварга гэж хамт өгдөг байсныг нь хоёр сал­га­сан, тийм л юм билээ. Хүү минь дархан аваргын болзлоо ханга­чих­сан юм. Хэвлэлүүдээр хүүг минь “Дархан аварга хүн” гэж бичиж л бай­даг. Д.Цэрэнтогтох аварга дө­рөв түрүүлчихсэн дархан авар­га. Өөр, өмнө нь хоёр түрүүл­чих­сэн дар­хан аварга ч бий. За яах вэ, ер нь тэгээд дархан ч бай, даян ч бай одоо мөрдөж байгаа юмаа­раа л явж байгаа юм. Дөрвөн удаа долоо дав­сан, гурван удаа найм давсан бай­даг юм. Тэгээд дөрвөн удаа тү­рүүл­чихсэн. Зургаагийн даваанд нэг, долоогийн даваанд
нэг унасан байх шив, дунд шөвөгт. Тийм л ам­жилт­тай яваа юм. Одоо тэгээд цааш­даа ч гэсэн болоогүй л дээ. Ба­рилдах боломж байгаа.

-“Алдар” спорт хорооны дар­га болсныхоо дараа “Бэлт­гэл хийхэд бүр ч амар, ойр­хон бол­лоо” гэж Г.Өсөхбаяр авар­га ярьж бай­­сан юм?

-Би ч тэгж бодож байгаа юм. Тэнд зааланд бөхчүүд бэлтгэл хийж байхад хараад суухгүй ш дээ. Ороод бүр далиманд нь, конто­рынх нь хажууд заал нь байж байгаа юм чинь. Аль нэг спорт заа­лыг түрээсээр авчихаад л Ар­хан­гайн бөхчүүд бэлтгэлээ энэ жил энд хийж байгаа, тэнд хийж байгаа гээд л түрээсийн байртай зайлуул яваад л байдаг. Одоо бол бо­ломж­той, “Алдар” нийгэмлэг бөхчүүд сай­тай ш дээ. Тэдэнтэйгээ бэлтгэл хийж байхад бүр боломжтой. Өөрийнх нь ярьж байгаагаар бол ор­той, үнэн л байгаа даа.

-Гэр нь ойр болохоор хүү тань аав ээж дээрээ байнга ирж очдог байл­гүй?

-Ойрхоон, ойрхон. Байнга ирнэ. За­римдаа “Өдөр очиж хоол идмээр бай­на. Сайхан шөлтэй хоол хий­чи­хээрэй” гэнэ. Тэгээд л ирж байгаа юм. Салахгүй ээ. Манай хоёр бан­ди гэрсэг. Хоёр хөгшин нь байж байх­лаар тэгдэг ч юм уу. Яваад л су­раглаад л. Бид
хоёр ч яахав дээ, өөр ажил хийх биш. Хоол унд хий­хээс өөр ажилгүй улс чинь хүрээд ирэхэд нь халуун цай, аяга хоол­той байж байдаг. Зүгээр бай­даг байх даа.

-Аварга царай төрхөөрөө тан­тай адилхан. Барилдах авьяа­­сыг ээжийнхээ талаас өвлөсөн бол харагдах төр­хийг танаас авч дээ?

-Өсөхбаярын хүүхдүүд нь ми­ний залуу үеийн зураг, аавынхаа зу­раг хоёрыг ялгахгүй шүү (инээв). Сая­хан хүүхдүүд нь орж ирэхээр ба­га бандиас нь “Энэ хэн бэ” гээд өөрийнхөө залуу цагийн зургийг ха­руулсан чинь “Аав л байна” гэж байна лээ.

-Залуу зургаан зааны үед үндэсний бөхийг ард түмэн шим­тэн үздэг байв. Тэдгээр заанууд нэг нэгээрээ дэв­жээ­­нээсээ хол­доод барил­да­хаа больчих шиг бол­лоо. Г.Өсөх­­баяр аварга л үл­дэж. Гэтэл тэднийг залгаад за­луу шинэ бөхчүүдийн үе га­раад ирлээ?

-Би тавиад оны сүүл 57, 58 оноос л бөх нэлээд үзэж эхэлсэн. Ма­най аймгийн Ж.Чойжилсүрэн арс­лан бид хоёр чацуу юм. У.Ми­жид­дорж арслан гээд л нэг үеийн айхав­тар бөхчүүд Архангайгаас гарч ирсэн ш дээ. Улсад 1962 онд бай­на уу даа, дөрвөн бөх үлдэхэд гу­рав нь Архангайнх байсан. Д.Жамц арслан түрүүлсэн байгаа юм. Ж.Чойжилсүрэн арслан, Ч.Адьяа заан, Говь-Алтайн Пүрэв үлд­сэн. Тэр үеэс л бөх их сонирх­дог болсон доо. Ах чинь (өөрийгөө хэлэв) Хөдөө аж ахуйн яаманд ажилладаг. Ж.Чойжилсүрэн арслан Хөдөө аж ахуйн дээд сургуульд сурдаг. Бид хөдөө аж ахуйн шуга­маа­раа, бас үе тэнгийнх. Тэр үеэс л бө­хийг их сонирхож эхэлсэн. Хөдөөнөөс хотод орж ирж улсын наа­­дам үздэг байлаа би, 58, 59 оны үед.
Сонирхол юм л даа. Сүүлд бан­дийг (Г.Өсөхбаяр аваргыг хэ­лэв) барилдаж эхэлснээс хойш 1994 оноос хойш 17, 18 жил наад­мын талбайгаас салахаа байсан шүү дээ. Наадмын хоёр өдөр бол яаж ийж байгаад л суучихна.

Бөхийн тухайд бол нэг хэсэг, эхэндээ сонирхож л байж дээ. Сүүлд хараад байхад үзэж байх ёстой. Үзээд өөртөө бас дүгнэлт хиймээр монголын мундаг өв соёл юм аа. Мундаг өв соёл гэдэг тэр талаас нь харж байгаа юм.

Бөхийн номууд зөндөө гарсан л даа. Нэлээд дээхнэ үед Дугар аварга, Гэлэгсэнгээ  аварга энэ тэр гээд Даншигийн мундаг аваргууд
зүүн талд голдуу байсан байдаг юм. Сэцэн хан аймгийнхан гэж. Бөх судлаач Ц.Бат-Очир “Бөх зүүн талаасаа нүүж байгаа юм” гэж бичсэн байсан. Булган, Архангай, Өвөрхангай, Хөвсгөл рүү нүүсэн. Гэтэл одоо ажиглаад байхад ба­руун тийшлээд байна. Увс, Говь-Алтай чигээс сайн бөхчүүд гарч ирээд байна. Хүмүүс
барим­жаа­тай, айхавтар судалжээ, нарийн эд юм шиг байгаа юм. Тэгэхээр бөх нүүж байж магадгүй.

Ар­ваад жилээр зааглаад яри­хад үе үеэрээ төрж байгаа. Өсөх­баярын үеийн зургаан заан. Зур­гаан заанд ороогүй болохоос И.Доржсамбуу, Д.Бумбаяр, Ч.Бат­зо­риг, О.Одгэрэл гэж дөрвөн заан нэг жил гарч ирсэн. Нэг л үеийнхэн. Одоо бол эд нарын
дараахь үе гар­чи­хаад байх шиг байна.

-Шинэ залуу бөхчүүдээс ба­рил­­дааныг нь шимтэн үздэг, уран гоё барилдаантай гэвэл хэ­нийг нэрлэх вэ?

-Ийм асуултад онцолж хэлэ­хээр хүмүүсийг орхино. Үндэсний бөх сүүлийн үед айхавтар хөгжиж бай­на. Бөхийн олон сургуулиуд бий болсон. Залуучууд дээхнэ үеийнх шиг мал маллана гэх тиймэрхүү ажил хийнэ гэхгүй, хот руу ихээр төвлөрөөд ороод ирсэн. Тэ­гэ­хээр тэр нь гэхээр түвэгтэй бол­чих­сон байна. Зургаан залуу заан
гэж ялгаад авчихад хүртэл хэцүү бол­сон байна. Одоо зургааг биш ар­выг бүр хорь, гучийг авч байж нэг үеийнхэн гэж хэлмээр юм уу. Тийм бол­чихсон харагдаад. Тийм учраас наадах асуултад чинь ах нь тодор­хой хариулт өгөхөд түвэгтэй (инээв).

-Бөх хүний ар гэрийнхэн наа­дам дөхөхөөр сэтгэл нь гэ­гэл­зэж, санаа зовомтгой бол­чихдог гэ­дэг. Таны хувьд?

-Гайгүй ээ. Би тайван хүн. Яаж бай­гаа бол, чилж байгаа болов уу, сэт­гэл нь хөдлөөд юу болж байгаа бол гэж зарим нь эмээдэг л юм шиг бай­гаа юм. Сүүлдээ сурчихсан гай­гүй байна. Гайгүй талдаа.

Бөх үзнэ гэдэг хэцүү. Нэг удаа бөх үзэх гээд ээжтэй нь хамт орсон юм. Тэгтэл М.Мөнгөн арслан “Ээж нь хүүхдийнхээ барилдааныг тулж үзмээргүй байгаа юм. Эхийнх нь харц хүүд нь хүндэддэг юм шүү” гэсэн. Тэгээд манай хөгшин чинь тэрнээс хойш зааланд нэг их очиж үзэхээ больчихсон.

-Бөхчүүд бай шагналыг нь голоод баргийн барилдаанд зо­дог­лохоо байсан гэж шүүмж­лэгд­дэг болоод бай­гаа?

-Монголд төрөл бүрийн спорт хөг­жиж байх шиг байна. 2008 оны олим­под амжилт гаргаад гурван алт, хоёр мөнгөн медаль авсан би­лүү. Тэрнээс хойш төр засаг, ард тү­мэн монголчууд ямар ч спортоор ам­жилт гаргаж болох юм байна гэд­гийг ойлгоцгоосон.
Энэ рүү их ан­хаар­даг болжээ. Анхаарлын төвд байх ёстой спортын төрлүүд дун­даас үндэсний бөхийг сүрхий ан­хаарч байх ёстой юм. Би ингэж бодоод байгаа. Хурдан морины уралдаан өвөл зунгүй болж байна. Зас­гийн газрын шийдвэрээр гэж ярих юм.
За яахав, наадмын барил­даа­ныг Засгийн газар, УИХ нь шийд­вэр гаргадаг юм уу ямар ч бай­лаа гэсэн уламжлалт наадам бо­лохоор
дээрээсээ анхаардаг. Бусад үед нь яагаад хурдан мо­ри­ны уралдаан шиг Засгийн газар шийд­вэр гаргаад, төрөөс зарим санхүүгийн асуудлыг нь шийдээд барилдаан зохион байгуулж бол­дог­гүй юм. Одоо зайлуул үндэсний бөхийн холбоо хуруу хумсаа хуйх­лаад бай шагнал урамшууллыг нь өгөөд яваад байна. Үндэсний бө­хөд
ийм л юм жаахан дутаад байх шиг санагддаг юм.

Д.ГАНСАРУУЛ