Сархад хэтрүүлсэн хүн хорддог. Түүнийг шарталт гэнэ. Түүн лүгээ Монголын хамаг байдгийг улс төрийн, бизнесийн эрх мэдэл, нөлөөтэй хэдхэн хүн 30 жил “ууж, идэж” ирсэн. Ерээд оноос хойших өмч хувьчлал, нийслэлийн газар, уул уурхайн ордууд тэдний л гарт орсон. Оюу толгой, Таван толгой, одоо энэ ураны ордууд бүгд л “нөлөө”-ний нөлөөнд байсаар байна. Эдгээр баялгаа түшүүлж, төрийн өмчтэй компани байгуулдаг. Тэдгээрийн бүх үйл ажиллагаа хаалттай. Тэгж нөгөөх хэд маань эрх ашгаа гүйцэлдүүлнэ. Үнэндээ төрийн буюу олон нийтийн нэртэй компаниудаа төр нь ч, олон нийт нь ч мэдэхгүй. ЖДҮХС, Боловсролын зээлийн сан, ер нь бүх тусгай сан, Хөгжлийн банк гээд мөнгөний урсгал бүгд нөгөө л “эрх мэдэл”-ийн үгэнд захирагддаг. Бүр тогтолцоо болоод тогтчихсон. Хамгийн гол нь энэ бүхнийг авлига дагадаг. Авлигын тогтолцоог цогцлоогчид улс төрөөр дамждаг. Тиймээс эрх мэдэлд хүрч, энэ тогтолцооны гишүүн болохын тулд Монголын улс төр “дагагчид”-аар хахдаг.

Хамгийн ноцтой нь авлига өсөхөд ядуурал ч өсдөг. Ийм тэнцүү хамааралтай болчихсон. Ерөөсөө л энэ хоёр байгаа учраас Монголын хөгжлийн систем хэзээ ч урагш гишгэдэггүй. Авлигын индексээр манай улс сүүлийн 30 жилд 180 орноос 100-гаас доош бараг орсонгүй. Хамгийн сүүлийн индексээр 116-д жагсаж байна. Ядуурлын талаарх хамгийн сүүлд НЗБ-ын дэмжлэгтэй хийсэн маш зөөлөн судалгаа байна. Түүнд “Монгол Улсын хүн амын ядуурлын түвшин 2010- 2014 оны хооронд буурч байсан хэдий ч 2016 онд 29.6 хувьд хүрч огцом өссөн. Түүнээс хойш дорвитой буураагүй байна. Энэ нь 2016 оны эдийн засгийн уналтын үеийн нөлөөгөөр хүн амын хэрэглээний өсөлт буурч, хэрэглээний хуваарилалтын тэгш бус байдал нэмэгдсэнтэй холбоотой. 2018 онд 28.4 хувь, 2020 онд 27.8 хувьд хүрч бага зэрэг буурсан. Гэсэн хэдий ч Ази, номхон далайн бүс нутгийн дунджаас өндөр, бууралтын эрч сул, удаан байна. Насны бүлгээр авч үзвэл, 0-18 насны хүүхдүүд ядууралд илүү өртсөн байна” гэжээ. Тооны хувьд асар дарагдсан боловч “0-18 насны хүүхдүүд ядууралд илүү өртсөн” буюу “Монголын ирээдүй ядууралд өртөж байна” гэсэн ноцтой дүгнэлт гарчээ. Авлига ядуурал хоёрын талаарх энэ хоёрхон тоо бол хэдхэн хүн 30 жил тасралтгүй “уусан”-ы том нотолгоо юм. Мөн Хууль зүйн сайд Б.Энхбаяр өмнөх долоо хоногт нээгэн хэлэлцүүлэг дээр өнгөрсөн 30 жилийн талаар сүрхий тодорхойлолт хэлнэ лээ. Тэрээр “Авлига бүх боломжийг хулгайлж байна. Цэцэрлэг, сургууль, явган хүний зам, эрүүл аюулгүй орчин амьдрах, үйлдвэр барих тэр бүх боломжийг хулгайлсан. Хэдэн их наяд төгрөгөөр яригдах олон асуудлын цаадах золиос нь хүний эрх болсон”, “Боловсролын тэгш бус байдал буюу гараанаасаа тэгш бус орчинд төрж, өссөн нийгэмд бид тэгш эрх, тэгш боломжийн тухай ярих боломжгүй. Энэ нь нотлогдсон. Иймд парламент оношоо зөв тавьж, залруулах ажлаа системтэй хийх шаардлагатай. Жан Жак Руссо “Хэн ч өөрийгөө худалдахуйц ядуу байх ёсгүй, Хэн ч бусад хүнийг худалдаж авахуйц баян байх ёсгүй” гэсэн байдаг. Үнэхээр ядуу, боломжоос гадуур байгаа хүн бол өөрийгөө бусдад худалдахад бэлэн байдаг. Баялгийн тэгш бус хуваарилалтаас аваад бусдын дээр суусан хүн өрөөлийг боол, албат, зарц гэж хараад өөрийгөө хаан гэж төсөөлдөг. Ийм нийгэмд хүний эрхийн мэдрэмжийг түгээх боломжгүй байдаг”, “Сүүлийн 30 жилд хүний эрхийн гол дайсан нь хууль өөрөө байсан. Хууль нь хүний эрхээс хоцорч биш түрүүлж явдаг, ямагт хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх ёстой. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд хүнд дарамт болсон, төрд эрх олгосон хуулиудыг баталж иржээ. Арван жилийн өмнө Монгол Улсад 400 хууль, 1000 журмаар нийгмийн харилцааг зохицуулдаг байв. Одоо хуулийг оруулахгүйгээр 2000 журам бүртгэлтэй байна. Журмаар нийгмийн харилцааг зохицуулдаг чиглэлд хурдтай явсан. Энэ бол хууль тогтоох эрх мэдлийг гүйцэтгэх эрх мэдэл булааж авах хандлага руу орсныг илтгэнэ. Ард түмний засаг төрөө удирдах, хууль тогтоох эрх мэдэл нь зөвхөн парламент дээр батлагддаг байх ёстой. Гэтэл сүүлийн 10 жилд эмх замбараагүйгээр журам баталдаг болсон. Шалтгаан нь залхуурал, зориуд санаатай үйлдэл. Хууль зузаан, дэлгэрэнгүй, ойлгомжтой, процесстой байх учиртай. Гэсэн ч түүнд нь 30 журмыг энэ сайд, тэр дарга батална гээд заачихсан хуулиудыг үйлдвэрлэжээ. Үүнтэй холбоотойгоор гүйцэтгэх эрх мэдэл нь журам үйлдвэрлэгч, төрийн албан хаагчид журам хийгчид болсон” гэв. Б.Энхбаяр ерөнхийдөө тодорхойдуу дүгнэлт хийсэн байна. Тэгэхгүй бол баяжихыг нь тэд хүртэж, балгийг нь бид үүрч байна.Гэхдээ сүүлийн гурван жилд энэ тогтолцоо задрах тал руугаа орж эхэлсэн. Хөгжлийн банк, төмөр зам, автобус, нүүрсний хулгай гээд хэдэн жил үргэлжлүүлж, хэдэн Засгийн газар дамжуулан идэж уусан хулгайн хэргүүд ил болсон. Одоо илэрч л байна. Цаашдаа ч өөр олон хулгай ил болох ёстой. Ээлжээ хүлээж байгаа том хулгай олон бий. Тэр утгаар нь харвал, өнөөдөр бид улсаараа “шартчихаад” байна. Яагаад гэхээр бүтэн 30 жил систем болтлоо томорсон том хулгай хийгчид Монголын нийгэмд хэдийнэ байр сууриа эзэлчихсэн. Тэд эвгүйцэж нэг “шилгээхэд” нийгмээрээ доргилт авч ч мэднэ. Тийм хүчтэй. Тэгж ч байна. Энгийнээр хэлэхэд нэг л том хулгайн ард өч төчнөөн салж нийлсэн, орооцолдсон бүхэл бүтэн сүлжээ байдаг.

Шинжээчид Монголын улс төр-эдийн засгийн, улс төр-бизнесийн, улс төр- ашиг сонирхол нэгтэй гэх мэт улс төрийн хүрээн дэх бүлэглэлүүдийн харилцаа, хамаарлыг н талаар шинжээчдийн төсөөллийн сүүлийн 13 жилийн судалгааны дүнг харьцуулж 12 төрлийн шалтгаан нөхцөл, сонирхол бүхий илэрхийлэмжүүдийн төсөөллийг гаргасан байдаг.

Төрийн өндөр албан тушаалтнууд, улстөрчид, улс төрийн нам, бүлэглэл, гадаад дотоодын бизнесийн бүлэглэл, гэмт бүлэглэлийн харилцаа хамаарлын үнэлгээний дундаж индекс 2020 онд 3.84 гарсан. Энэ нь 2019 оны үзүүлэлт 3.96-гаас -0.12 баллаар буурсан дүн гарчээ. Үүнийг шинжээчдийн дийлэнх нь авлигын хэлбэр олон шат дамжлагатай болж улмаар уламжлалт бэлэн мөнгө өгч, авах арга хэлбэрээс илүү нарийсч байгууллага болон хувь хүнд давуу байдал бий болгох хэлбэр түгээмэл болсонтой холбон тайлбарлажээ.Үүнд бусад үзүүлэлтүүдээс илүү өндөр үнэлгээ өгсөн нь үүнийг гэрчилж байна. Өөрөөр хэлбэл, албан тушаалд томилох эсвэл байгууллага, бүлэглэлийн хувьд эрх зүйн орчноор дамжуулан давуу нөхцөл олгох болсонтой холбоотой гэсэн байгаа юм. Түүнчлэн улстөрчид шүүгч, хууль сахиулах байгууллагын албан тушаалтнуудтай хууль бус ашиг сонирхлоор нэгдэн нийлэх замаар холбоо сүлбээ тогтоосноор авлига, албан тушаалын хэрэг үлэмж даамжирч, улмаар арга хэрэгсэл нь нарийсч, өөрсдийн гэмт хэргийг хууль, шүүхийн механизмыг ашиглан далдлах, цаашлаад бусдыг дарамтлах, айлган сүрдүүлэх аргаар бизнесийг нь дээрэмдэх зэрэг бусармаг үйлдэл хийх сэдлийн үндэс болсон. Үүнийг ч шинжээчид хэлсэн байна.

Тиймээс энэ авлигыг үгүй хийх нь Монгол Улсын хувьд хамгийн түрүүнд ёстой ажил болж байгаа юм. Харин үүнд төр бүхэлдээ бэлэн үү. Одоогоор үгүй байна. Тухайлбал Засгийн газар шүүх хоёр яг энэ асуудлаар “нанчилдсаар” өнөөдрийг хүрлээ. Ерөнхий сайд нь “Шүүх авлигын хэргүүдэд яаж хандахыг нүд цавчилгүй харцгаая” гэж мэдэгдсээр ирэв. Үүнийг нь нотлох мэт авлигын том хэргүүд шүүх дээр олон жилээр гацах, эсвэл мөрдөн байцаалтад буцаах зэргээр цаг хождог асуудал гарсаар байна. Одоо авлигачид “Сонгууль хүртэл ямар нэг байдлаар тэсье” гээд гүрийх болсон талаар ярьж байна. Үнэн эсэхийг хэлж мэдэхгүй юм. Гэхдээ л өрнөж буй үйл явдлууд тийм байх магадлалтайг хэлээд л байна. Энэ бүх учир шалтгааны улмаас Засгийн газар авлигын дагнасан шүүх байгуулах хуулийн төслийг боловсруулж байгаа мэдээлэл бас байна. Тэр хуулийг батлагдтал авлигын хэргийг шууд давж заалдах шатны шүүхээр хэлэлцэж, Дээд шүүх хяналтын журмаар шийддэг журмын зохицуулалт хийх бололтой. Гэхдээ энэ бүхэн нөгөөх нөхөд таалагдахгүй. Эрх ашиг нь хөндөгдөх учраас бүх зүйлийг харлуулах үйл ажиллагаа явуулна. Зарим улс төрийн болоод эдийн засаг, бизнесийн эрх мэдэл одоог хүртэл тэдний гарт байна.

Тэдний эсэргүүцэл нийгэмд сөрөг “шинж тэмдэг” үзүүлдэг. Шатахуунаас эхлээд зарим үйлчилгээ, бараа материалын үнэ өсөх, хомсдох явдал гарна. Тэгээд тэр сэтгэл зүй дээр дөрөөлөөд “объект”-оо унагах зорилго бүхий жагсаал цуглаан, нийгмийн эсэргүүцлийн хөдөлгөөн зохион байгуулна. Үүнийг “шарталт”-ын шинж тэмдэг гэхэд болно. Зовиур нь юм уу даа. Ер нь бол шартсан хүнд хоёр арга байдаг. Зовиураа анагаахын тулд дахин “100 грамм” татах, эсвэл өвдсөн ч эмчилгээний аргаар эрүүлжих зам бий. Түүн лүгээ Монгол маань “100 грамм” татаад өмнөх 30 жилээ үргэлжлүүлэх үү, бага зэрэг “ёолж” байгаад эрүүлжих үү. Бид л сонгоно.

П.ХУЯГ