Монгол нутгийнхаа хээр талаар хэд хоног явлаа. Хөхүүрийн ам цаашилсан ч хөдөөд тавлагхан байна. Интернет гээчийг хэрэглэсэнгүй. Нүд, чих амрав. Улаанбаатарт уржигдар орж ирлээ. Улс төр нь бужигнаж хуйрганаад улам хэцүүджээ. Зунаас хойш “Нэг юм ажиглагдаад л байна” гэж хэлээд байсан даа. Үндсэн хуулийг Үндсэн хуулийн цэц хянаж болохгүй гэж оруулсан хоёр хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг эсэргүүцсэн мэдээллийг хоёр хүн гаргаж, Үндсэн хуулийн цэц түүгээр нь маргаан үүсгэж хэлэлцэх гээд байгаа талаар яригдаад байсан. Үндсэн хуулийн цэц дээр нэг эвгүй асуудал хэлэлцэх гэж зэхээд байгаа тухай л яриад байсан хэрэг.

Тэр талаар хэлсэн хэдэн үгийг минь Үндсэн хуулийн цэц учиргүй буруутгаад “Мэдэгдэл” хүртэл гаргажээ.

Болсон зүйлийг болоогүй мэт яасан их бухимдаа вэ. Ямар ч эмзэг байна вэ дээ.

Үндсэн хуулийн цэцэд иргэн С.Номынбаясгалан 2023 оны 4 дүгээр сарын 20-нд мэдээлэл гаргасан.

Тэрбээр УИХ-аас 2022 оны 8 дугаар сарын 24-нд Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтад болон Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэсэн нэмэлт оруулж, Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтүүд Үндсэн хууль болон Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал зэрэгт үл нийцсэн, харшилсан, зөрчсөн зэрэг асуудал нь Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаанд хамаарахгүй байхаар зохицуулсан байна. Ийнхүү Үндсэн хуулийн цэц нь “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль, УИХ-ын бусад шийдвэр” Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлэхээр болсон нь түүний “Үндсэн хуулиар тодорхойлсон Үндсэн хуулийн цэцийн Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлал, үндсэн бүтцэд нийцүүлэн Үндсэн хуульт ёсыг хамгаалж, Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих” онцгой бүрэн эрхийг хязгаарласан байна. Энэ нь цаашлаад хууль дээдлэх зарчмын суурь болох Үндсэн хуулийг дээдлэх үзэл санааг үгүйсгэсэн төдийгүй Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болсон Үндсэн хуулийн цэцийн эрх зүйн байдлыг, нэн ялангуяа Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт үү, эсвэл бусад хууль уу гэдгээс үл хамааран Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавьж, түүнийг зөрчсөн шийдвэр гаргах бүрэн эрхийг үгүйсгэсэн гэж үзэж болохоор байна. Үндсэн хуулийн цэцийн практикт Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх асуудлаар 2000 онд процедурын хяналтыг болон 2022 онд агуулгын хяналтыг хийж ирсний зэрэгцээ Үндсэн хуулийн маргааныг хянан хэлэлцэх замаар тайлбарлах хандлага, уламжлал хэдийнэ тогтсон байна. Өдгөө энэ практикт тогтсон хяналтын хэлбэрүүдийг тэдгээртэй холбогдох Үндсэн хуулийн казуаль тайлбаруудыг шууд үгүйсгэх нь онолын төдийгүй практикын хувьд ихээхэн учир дутагдалтай гэж үзэж байна. Иймд УИХ-аас 2022 оны 8 дугаар сарын 24-нд баталсан Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтын “хууль” гэсний өмнө “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэж нэмсүгэй” гэсэн, мөн Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтын “хууль” гэсний өмнө “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэж нэмсүгэй” гэж заасан нь Үндсэн хуулийн Удиртгал, 1.2, 64.1, 66.2.1, 70.1 дэх хэсгийг зөрчсөн байх тул хянан хэлэлцэж хүчингүй болгож өгнө үү гэжээ.

Мөн иргэн Э.Хишигжаргал 2024 оны 1 дүгээр сарын 16-нд Үндсэн хуулийн цэцэд мэдээлэл гаргасан. Түүндээ УИХ-аас Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль”-ийг гэж 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар оруулсан нэмэлт, мөн Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль” гэж 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн 64.1, 66.2.1, 70.1 дэх хэсгийг тус тус зөрчиж байна.

Үндсэн хуулийн 64.1 дэх хэсэгт “Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн” гэж заажээ. Тус бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг ч хянах эрх хэмжээтэй байна. Гэтэл Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хуулийг Үндсэн хуулийн цэц хянахаар нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн цэцийн эрх хэмжээг үндэслэлгүйгээр хязгаарласан хязгаарлалт болжээ. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулиар Үндсэн хуулийн нэмэлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн байх шаардлага тавигдаж байна. Иймд тухайн Үндсэн хуулийн нэмэлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн эсэхийг тогтоох эрх бүхий байгууллага нь Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих эрх бүхий байгууллага болох Үндсэн хуулийн цэц болно.

Үндсэн хуульд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг хянана гэж заагаагүй байхад Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуульд 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль” гэж нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн 66.2 дахь хэсгийг зөрчиж байна.

Үндсэн хуулийн 69.4 дэх хэсэгт “Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна” гэж заасан бөгөөд хууль тогтоогчийн баталсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт нь тухай Үндсэн хуулийн эх бичвэр, үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцэж байх, тус нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийнхаа нэгэн адил хүчинтэй байна. Энэ нь цаашлаад Үндсэн хуулийн зүйл, заалтууд хоорондоо агуулгын хувьд зөрчилдөөнгүй байх, эрх зүйн нэгдмэл тогтолцоо болон үндсэн хуульт ёсыг хамгаалах үндэс суурь болно. Гэтэл Үндсэн хууль нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 5.2.4 дэх заалтад “Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хэлбэр нь зөвхөн хууль байна” гэж зааснаас үзвэл Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн тухай хууль гэж нэрлэгдсэн эсэхээс үл хамааран хянах эрх хэмжээтэй байна. Иймд шийдвэрлэж өгнө үү гэсэн байна.

Миний ажигласан, улс төрийн учир жанцан мэддэг ярихаар бол С.Номынбаясгалан, Э.Хишигсүрэн хоёр мэдээлэлдээ УИХ-ын 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг ингээд хоёр талаас нь унагачихаар бичсэн байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг, магадгүй Үндсэн хуулийг хянах эрхтэй болохоор зориг шулуудвал хоёр иргэний аль ч мэдээллээр нь хүссэндээ хүрэх боломжтой гэсэн үг.

Байдал ийм тодорхой, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүд үүгээр маргаан үүсгэхээр шийдсэн, цаашлаад УИХ-аас тайлбар хүлээж байгаа гэж яригдсаар байтал хоёр иргэний мэдээлэл гаргасан талаар ам нээлгүй, энэ талаар хөндлөө гэсэн аятай бухимдаж, эмзэглэж байгаа нь сэжигтэй байгаа юм. Үүнийг нотлох мэт албаны бус үйл явдлууд нэлээд болж байгаа бөгөөд энэ талаар монголчууд, над мэтийн нүд, чих нь нээлттэй байдаг хүмүүс мэдэхгүй өнгөрөөд байна гэвэл эндүүрэл гэдгийг хэлье.

Тэгсэн атал Үндсэн хуулийн цэцийн шинэ, хуучин гишүүд, Үндсэн хууль судлаачдын дэмжлэгтэй элдэв судалгааны өгүүлэл, нийтлэлээр “Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хянах эрхтэй” гэх ухуулга сурталчилгаа явагдсаар байна. Үндсэн хуулийн цэцийн албаны мэдээлэл хүргэдэг цахим сайт руу ороод харвал баргийн тэнэг ойлгохоор байна.

Ерөнхийлөө хууль зүйн хувьд, олон улсын практик дээр ийм үндэслэл байж болно л доо. Гэхдээ процесс нь арай яваагүй байх гэж найдаж байна.

Өнөөдөр Монгол Улс, монголчууд бид Үндсэн хуулиараа оролдох цаг нь мөн үү. Монголын улс төрийн нөхцөл, олон улсын байдлыг харахад ойлгомжтой бус уу.

Тэгээд бас Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийгдсэнээс хойшх практик дүгнэлт хараахан гараагүй байна. УИХ тогтолцооны өөрчлөлтөөр анхны сонгуулиа хийж, 126 гишүүнтэй УИХ ажиллаж эхэллээ. Засгийн газрын танхим ч бараг анх удаа Ерөнхий сайдынхаа толгойгоор бүрдээд байна. Ерөнхийлөгчийн 6 жилийн бүрэн эрх анх удаа хэрэгжээд дундаа л орж байна. Ядаж дараагийн 2027 оны сонгуулийг нь явуулах шаардлага бий. Хамгийн чухал нь Баялгийн сангийн асуудал анх удаа Үндсэн хуулиар шийдэгдсэн. Тэгш хуваарилах, нийтээрээ хүртэх зарчим анх удаа хэрэгжих гэж байна. Үүнд өнөөдрийн баялаг эзэмшигч цөөнх маш дургүй байгаа гэх мэт олон эрсдэл хүлээж байна.

Хэрэвзээ өнөөдөр энэ хуулиудыг Үндсэн хуулийн цэц хүчингүй болгож өөртөө эрх мэдэл авсан ч тэрийг нь тэр дор нь ашиглах эрх ашгийн нэгдлүүд хөдлөхийг үгүйсгэхгүй гэсэн үг. Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн манаач гэдэг. Үндсэн хуульд одоо л манаач хэрэгтэй цаг ирээд байна.

Дахиад сануулъя. Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулиа оролдох эрх мэдлийн хийгээд хууль эрх зүйн боломж байж болно, гэвч цаг нь биш шүү!

Ажиглагч А.Батболд