Монголын Олон улсын ба Үндэсний арбитрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, арбитрч Ч.Гүнждагватай ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногт Сангийн сайд Б.Болор Монгол Улсын Засгийн газар 70 сая ам.долларыг “Хан ресурс” компанид өгөхөөр болсныг зарлалаа. Энэ үйл явдлын эргэн тойронд өрнөж буй зүйлсийг та мэргэжлийн хүний хувьд тайлбарлахгүй юу?

-“Хан ресурс”-тай холбоотой маргааныг Парист байрлалтай Олон улсын арбитрын шүүхээр шийдвэрлээд Монгол Улсын Засгийн газраас 100 сая ам.доллар гаргуулахаар боллоо гэсэн ийм мэдээлэл ерөнхийдөө цацагдсан. Тухайн үед шийдвэр эцсийн байдлаар бичгээр гарсан эсэхийг мэдэхгүй байна. Тэр үед арбитрын хуралдаан болоод дуусангуут л урьдчилсан байдлаар гарсан шийдвэрийг “Хан ресурс” компанийн зүгээс олон нийтийн сүлжээнд цацсан. Үүнээс болоод ийм асуудал дэгдсэн. 100 сая ам.доллар төлөхөөр болсон гэдэг нь ойлгомжтой болсон гэдгийг бүгд мэдэж байгаа. Анх 370 орчим сая ам.доллар байсан бол 100 сая ам.доллар төлөхөөр болсон нь амжилт юм гэдгийг зарим хүмүүс ярьсан. Одоо бол 70 сая ам.доллар төлөхөөр боллоо гэсэн асуудал яригдаж байна. Яагаад 70 сая ам.доллар төлөх болсныг мэдэхгүй байна. Арбитрын шийдвэр ч тэр, шүүхийн шийдвэр ч тэр гарсныхаа дараа албадан биелэгдэх ч юм уу, тэр хугацаанд талууд хоорондоо эвлэрэх тохиолдол бий. Шийдвэр эцсийн байдлаар албадан биелэгдэхээс наана шийдвэр гүйцэтгэлийн шатанд ч тэр эвлэрэн хэлэлцэх боломж нээлттэй. Шүүх дээр ч гэсэн. Тийм болохоор хэлэлцээр хийсэн байж болно. 100 сая ам.доллар төлөх юм байна. Гэхдээ 70 сая ам.долларыг төлье гэж тохиролцоонд хүрсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Түүнээс арбитрын шийдвэр 100 сая ам.доллар төлнө гэсэн бол тэр нь заавал биелэгдэх ёстой. Үүнийг ахин давж заалдаад ч юм уу, нааш цааш нь өөр шүүхээр ч юм уу, дахин арбитраар ороод 70 сая ам.доллар болгочихсон гэсэн ойлголт биш байх.

-Тухайн үед буруу шийдвэр гаргаж, “Хан ресурс”-т хохирол учруулсан төрийн өндөр тушаалтнуудад хариуцлага хүлээлгэж, тэднээс 70 сая ам.долларыг гаргуулах ёстой гэсэн байр суурийг олон хүн илэрхийлж байна. Тэр үед Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан С.Баяраас уг мөнгийг гаргуулах ёстой гэх юм?

-Ер нь манайх Засгийн газар солигдох болгондоо өмнөх хүмүүсийнхээ хийснийг үгүйсгэж байдаг. Ийм л байдлаас шалтгаалж байгаа шүү дээ. Магадгүй тухайн үед боломжтой болоод л энэ гэрээг хийгээд явж байтал өөр Засгийн газар гарч ирээд тэр гэрээг юу ч биш болгоод лицензийг өөрсдийнхөө дураар цуцлаад өөр компанид өгөх гэдэг. Гэтэл гэрээнд нэгэнт арбитраар шийдвэрлүүлнэ гэж заачихсан тохиолдолд Монголын төр өөрөө л хохирно. Арбитр гэдэг бол Монгол Улсын шүүх шиг ойлголт биш шүү дээ. Арбитр шийдвэр гаргасан бол тэр нь эцсийнх байдаг. Арбитраар шийдвэрлүүлнэ гээд гэрээний дагуу үүрэг хүлээчихсэн бол гэрээгээ биелүүлэхгүй наана нь түүнийгээ цуцалбал бид төлөхөөс өөр аргагүй.

Төрийн залгамж шинж чанар алдагдчихсан. Өмнөх Засгийн газарт нь олон сайхан том төсөл хийгээд гэрээгээ байгуулчихсан байхад дараагийнх нь нөхөд, дараагийн сонгуулиар өөр Засгийн газар гарч ирээд тэрийг үл тоон гэрээг дураараа өөрчилж цуцалдаг.

Энэ 70 сая ам.доллар чинь татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс л гарна. Тэгтэл хэдэн намын нөхөд өөрсдөө төр барьж байгаа үедээ өмнөх хийсэн юмыг хүчингүй болгодог. Энэ бүхэнтэй л холбоотой гэж бодож байна. 70 сая ам.долларыг С.Баяраас гаргуулна уу, яана уу тэрийг би сайн мэдэхгүй юм. Манайд тийм жишиг байдаг юм уу, үгүй юм уу.

-Олон улсад ийм тохиолдолд яадаг юм. Хувийн ашиг сонирхлын үүднээс буруу шийдвэр гаргасан тухайн албан тушаалтнаас уг мөнгийг гаргуулдаг жишиг байдаг уу?

-Бид сонсдог шүү дээ, Солонгос, Японд албан тушаалтан буруу зүйл хийвэл албан тушаалаас огцордог, өөрөө огцрох хүсэлтээ гаргадаг, буруугаа хүлээдэг. Манайд тэгдэг гэдгийг ёстой мэдэхгүй юм даа. Үнэхээр хээл хахууль, авлигын шинжтэй тийм нөхцөл байдлын улмаас гэрээг цуцалж өөр компанид өгсөн гэдгийг тогтоож чадах юм бол мэдээж хариуцлага тооцох асуудал гарахыг үгүйсгэхгүй.

-Монгол Улсын Засгийн газар “Хан ресурс”-т 70 сая ам.доллар өгөхөөр боллоо. Хямралын энэ үед ийм их хэмжээний мөнгийг гадагшаа гаргаж байгаа нь шүүмжлэлтэй асуудал. Энэ явдал Монголын төр, төрд байгаа эрхмүүд, цаашид гарах хүмүүст ч том сургамж, сануулга болж байна гэж харж болох уу?

-Тийм шүү дээ. Ер нь бол ийм маргаан гарах юм бол Олон улсын шүүх, арбитраар шийдвэрлүүлнэ гэсэн заалт бүхий гэрээг маш сайн анхаарч байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулалтуудад ч нөлөөтэй. Гадны олон компани “Хан ресурс”-ын маргааныг харж л байгаа. “Монголчууд гэрээгээ гэнэт цуцалж магадгүй юм байна. Эд ингэж мэдэх юм байна” гэж дүгнэж байгаа. Тийм болохоор үүнд их анхааралтай байх ёстой.

-Монгол Улс арбитрт ялагдаж “Хан ресурс”-т төлбөр төлөхөөр болсон нь манай улсын нэр хүндийг олон улсад, хөрөнгө оруулагчдын дунд тодорхой хэмжээгээр унагалаа гэж үзэж болно биз дээ?

-Сөрөг үр дагавар гарна. Яг сайхан гэрээгээ байгуулаад ажиллах гэж байтал шууд цуцлаад өөр компанид өгчихдөг гээд л хөрөнгө оруулагчид болгоомжилж эхэлж байгаа. Олон улсын арбитр бол үүнийг шийдвэрлэсэн нь Монгол Улсын Засгийн газар буруутай юм байна гэдэг ойлголтыг өгчихсөн байгаа.

Гадны хөрөнгө оруулагчдыг татах хамгийн том арга хэрэгсэл бол арбитр. Тухайн улс оронд хууль эрхзүйн орчин нь яаж хөгжсөн юм, арбитр нь хэр чадвартай гэдгээс шалтгаална. Энэ бүхнийг харж тухайн оронд хөрөнгө оруулах эсэхээ шийддэг туршлага байна. Аливаа улс оронд хөрөнгө оруулахдаа гадны хөрөнгө оруулагчид олон зуун хүчин зүйлийг авч үздэгээс нэгдүгээрт, улс төрийн тогтвортой байдал. Хоёрдугаарт, татвар. Гуравдугаарт, арбитр.

Яагаад гэвэл би энэ оронд хөрөнгө орууллаа. Магадгүй би эрсдэлд орвол итгэл үнэмшилтэйгээр шийдвэрлүүлж чадах тэр улсын арбитр байна уу, мөн Монгол Улс бусад олон улсын арбитрын гаргасан шийдвэрийг албадан биелүүлэх эрхзүйн орчин нь байгаа эсэхийг их анхаарч үздэг байхгүй юу.

Манай улсын арбитрын эрхзүйн орчин ялангуяа МҮХАҮТ-ын дэргэдэх Монголын Олон улсын ба Үндэсний арбитр нь Монгол дахь арбитрын үйл ажиллагааг өнөөг хүртэл авч ирлээ.

Манай арбитр бол олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Ази, Номхон далайн арбитрын холбооны гишүүн.

Манай арбитрын гаргасан шийдвэр дэлхийн 170 гаруй оронд хүчин төгөлдөр. Гадаадын арбитрын шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрч биелүүлэх конвенцид Монгол Улс нэгдээд орчихсон болохоор аль нэг улсын арбитрын гаргасан шийдвэрийг манай улс заавал биелүүлэх үүрэгтэй. Тийм учраас манай улс одоо тэр 70 сая төгрөг дээр ямар нэг асуудал гаргаж, сунжруулахгүйгээр шууд өгөх хэрэгтэй. Уг мөнгийг шуурхай өгснөөр арбитрын түвшинд манай улсын нэр хүнд тодорхой хэмжээгээр өсч, хөрөнгө оруулагчдад ч итгэл төрүүлэх хандлагатай юм. Бусад улсын арбитрын гаргасан шийдвэрийг Монгол Улс биелүүлж байна гэдэг чинь олон улсын арбитрт манай улсын нэр хүндийг тодорхой хэмжээгээр өргөнө л дөө.

-Олон улсын арбитрт манай улстай холбоотой өөр хичнээн маргаан шийдвэрлэгдэж байгаа бол?

-Гадны хөрөнгө оруулагчид гурав дахь орны арбитрыг сонгох тохиолдол их байдаг учир нарийн тоог хэлж мэдэхгүй байна. Арбитрын ажиллагаа бол ерөнхийдөө нууцлалтай байдаг. Нууц байх ёстой, яагаад гэвэл бизнесийн нэр хүндтэй холбоотой болохоор. “Хан ресурс” шийдвэр бичгээр гараагүй байхад зарлаж байна гэдэг чинь өөрсдийгөө хамгаалах гэсэн арга байсан. Үүнээс болж энэ асуудал өндрөө авчихсан. Олон улсын арбитраар манайтай холбоотой энэ мэт өчнөөн маргаан шийдвэрлэгдэж байх магадлал байгаа. Мэдэгдэж байгаа нь хэд хэдэн том өндрөө авчихсан маргаанууд байгаа болохоос биш олон л маргаан байгаа байх. Манай арбитр дээр гэхэд жилд яам, агентлагтай холбоотой 2-3 маргаан шийдвэрлэгддэг.

-Манай төрд байгаа эрхмүүд гэрээндээ арбитраар маргаанаа шийдүүлнэ хэмээн заачихсан байхад түүнийг үл тоодог. Арбитрыг аргалаад өнгөрчихөж болох процесс мэтээр ойлгоод байдаг нь л асуудал дагуулаад байгаа юм уу даа гэж харагдаж байна?

-Арбитр болон арбитрчийг төрөөс томилдоггүй, аль ч улсад. Тухайн арбитрын байгууллага өөрсдийнхөө арбитрын бүрэлдэхүүнд мэргэшсэн хөндлөнгийн хүмүүсийг олж багаа бүрдүүлдэг. Мөн олон улсын хэм хэмжээ, зарчмыг баримталж хэрэг маргааныг шийдвэрлэдэг. Арбитрч болон арбитрын байгууллага бол хэрүүл маргааныг шийдвэрлэхдээ хэнээс ч хараат бусаар мэргэшсэн этгээдүүд шийдвэрлэдэг. Гаргасан шийдвэр нь 170 гаруй оронд заавал биелэгддэг. Монгол Улсад олон улсын чанар, стандартад нийцсэн арбитр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Монгол Улсын газар, лиценз, газрын баялагтай холбоотой хэрүүл маргааныг шүүх, арбитраар шийдүүлэх эсэх нь талуудын гэрээ байгуулахдаа хийдэг тохиролцооны асуудал. Тэгэхээр монгол арбитр байна.

Энэ арбитраа сонгоод Монгол Улсдаа, Монголын хууль тогтоомжийнхоо дагуу явах юм бол адаглаад л арбитрын ажиллагаанд ордог нэмэлт зардлууд багасна.

Сая “Хан ресурс”-ын хэрэг дээр 9.1 сая ам.долларыг өмгөөлөгчийн зардалд өгсөн байх жишээтэй, манай Засгийн газар. 9.1 сая ам.доллар гаргасан гээд бод доо. Нэгэнт олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн арбитр Монгол Улсад байна. Тийм болохоор тендер, гэрээ гэх мэтдээ Монгол Улсын арбитраар шийдүүлнэ гэж санал тавьж оруулах хэрэгтэй, үүнд анхаарал хандуулаачээ гэж хэлье.