Түрүүч нь №044 (5611) дугаарт

Хилчид алдарт дархадын цагаан адуугаар хилээ манаж яваа нь

Хөвсгөлийн дархадын өлгий нутагт Улаан-уул, Ренчинлхүмбэ, Цагааннуур, Баянзүрх сумд хамаарна. Дархадууд ихэвчлэн бөө мөргөлийг шүтдэг бөгөөд олон арван удган зайрантайгаараа нэлээд алдартай. Дархад ястан нь хар дархад, ухаа дархад, шарнууд зэрэг дотроо 32 овогтой гэгддэг ажээ. Дархадын хотгороор аялж байхад хаа нэг айлын зуслангийн хашаа, хороо үзэгдэхээс өөр аниргүй, нэвсийсэн их цастай хөндийд нэг ч амьд амьтны мөр гараагүй бичиггүй цагаан цаас шиг нэлийсэн л их уул, тал толгод харагдана. Эндхийн мал сүрэг нь хүртэл байгаль цаг уурынхаа нөхцөлд ихэд дассан, зориулагдсан мэт байдаг аж. Тухайлбал, дархадын цагаан адуу бүдүүн ястай, өргөн хөлтэй туулах чадвар сайтай, хүч ихтэй, их цасанд ажралгүй зүтгэдэг, уналга эдэлгээ сайн даадаг онцлогтой. Дархад цагаан адуу нь тайгын заставуудын хилчдийн гол уналга болсоор иржээ. Мөн энэ жил аймгийн захиргаа, хилийн цэрэг хамтран “нэг мянгат, нэг агт”хөтөлбөр хэрэгжүүлж, Хөвсгөлийн мянгат малчид хилийн цэрэгтээ нэг, нэг адуу бэлэглэсэн гэж байлаа. Мөн дархад нутагт хоргын улаан монгол гэж жижгэвтэр биетэй, том толгойтой, хүйтнийг тэсвэрлэх, цасанд туулах чадвартай үхэр элбэг.

Улаан-Уул сумын ИТХ-ын дарга Б.Бүрэнчөдөр ярихдаа “Дархадууд нэлээд дайчин, шударга. Хүний сайн талыг хараад тултал магтаж, мууг нь нүдэн дээр ил хэлж, ёгтолж, хошин дуу болгочихдог. Зоригтой шийдэмгий, хүч бяр ихтэй эрчүүд ч олон. Сайн муу алинд нь ч тэмүүлсэн бол эцэст нь хүрч чаддаг хүмүүс. Тиймдээ ч дархадууд урлагийн их өв сантай. Маш олон алдартай дархад дуу бий. Самгалдай дуу энэ жил 30 жилийнхээ ойтой золгож байгаа. Пунцагийн Бадарч гуайн манай нутагт ирээд бичсэн “Дархадын цэнхэр хотгор” гэж алдартай дуу байдаг шүү дээ” хэмээн ярилаа.

Улаан-Уул суманд хилийн 0298 дугаар салбар байх. Энэ заставын дарга, ахмад Э.Ганбаатар гэж мөн л сумын начин цолтой эр байна. Эдний застав цэрэггүй, ахлагч офицеруудтай. Тэд өөрсдөө хилийн манаанд явж хилээ хамгаалдаг гэдгээрээ онцлогтой. Энэ заставын удирдлагууд өөрсдийн нөөц боломжоо ашиглаж, бялдаржуулах төв нээсэн байгаагаас харахад нэлээд спортлог хамт олон болох нь ажиглагдаж байв. Дархадын сумд өвөлдөө битүү цастай байдаг учраас цэцэрлэгийн хүүхдүүдээ болон ус түлээгээ зөөхдөө чарга л голдуу хэрэглэх юм билээ.

Бид эндээс цааш Цагааннуур суманд байх хилийн застав, тайгын цаачны отгийг зорилоо. Энэ замд гэхэд л 300 гаруй гол нууртай. Бид манай орны хамгийн өндөр хүрхрээтэй Арсайн гол болон Гуна голоор давхисаар Цагааннуур суманд ирлээ. Энэ сум Цагааннуур гэх томоохон нуурын эрэг дээр байх аж.

Цагааннуурын заставынхан мөн л ахлагчаас бүрдсэн баг, цэрэггүй застав гэсэн үг. Эндхийн хилчид өвөлдөө дархад цагаан адуугаа эсвэл цаагаа унаад хилийн манаанд гардаг байна. Унаа тэрэг явах боломжгүй тайга, гол нуур ихтэй тул зарим тохиолдолд морин чаргаар, эсвэл явган явах ч үе бий гэнэ. Тухайлбал, биднийг очиход таван цагаан адуу унаад өнгөлөн далдлалтын цагаан хувцсаар жигдэрчихсэн манаандаа гарч байх жишээний. Учир нь хилийн зөрчил илрүүлэхийн тулд өвөлдөө цагаан цаснаас ялгагдахааргүй болж аваад уулын модоор явдаг байна. Харин зундаа модтой ижил ногоон өнгийн өнгөлөн далдлалтын хувцас өмсөөд цуваагаараа чимээ гаргахгүй, хилч нохойгоо дагуулаад явцгаана. Цагаан нуурын заставын “Норд” гэж хилч нохой хилийн цэрэгтэй танигдсан чадварлаг хилч ажээ. Хилийн цэргийнхэн өөрсдөө нохой сургалтын төвтэй бөгөөд нэг нохой нэг л эзэнтэй байна. Эзнийхээ хэлсэн ёсоор үүрэг гүйцэтгэнэ. Эзэн тушаал өгөөгүй байхад ноход өөр хүний үгэнд орж, үйлдэл хийх нь ховор юм байна.

Бид Цагааннуур сумаас гарч зүүн хойд чигт нь уулын замаар явсаар зүүн тайгын цаачны отогт очлоо. Энэ сумын малчид нь ихэвчлэн цаачид, сумын хэмжээнд 200 гаруй цаачин айл байх аж. Цаачин айлууд тав арваараа нутагладаг юм байна. Бид Хил хамгаалахад туслах хүчний гишүүн, цаачин С.Ганбат гуайнд очлоо. Тэднийх 12 метр квадрат хэртэй жижгэвтэр дүнзэн байшинтай, хажуу талд нь дүүгийнх нь мөн тийм байшинтай, харин хүүгийнх нь болон хүргэнийх нь гэсэн хоёр айл хажуухан талд нь урцанд аж төрж байна. Энэ отог ойр зуурын уналгын хэдэн цаагаа авч хоцроод бусад 60 гаруй цаагаа ууланд гаргасан байгаа гэнэ. Эндээ өвөлжчихөөд хавар дөрөвдүгээр сард цааш хаваржаандаа буухдаа цаагаа цуглуулдаг байна. Харин зургадугаар сард дахин цааш нүүж, Буриадын хилийн наахнатай очиж, уулын хярд нутагладаг ажээ. Цаачид бидэнтэй дархад аялгаар ярих хэрнээ, өөр хоорондоо болохоор голдуу цаатан, тува хэлээр харилцчихдаг юм байна. Өмнө нь цаатнууд хөгширсөн ганц нэг цаагаа хүнсэндээ төхөөрөмж хэрэглэх, сүүг нь саах болон ихэвчлэн ан хийж, ангийн махаар л амьдардаг байсан гэнэ. С.Ганбат гуай ярихдаа “Би удам залгасан цаачин хүн. Үр хүүхдүүдээ ч цаачин болгож байна. Бид энэ уул нуруунд цаагаа маллаад хэдэн үеэрээ амьдран суух ёстой. Тэгэхгүй бол энэ сайхан ой тайга минь эзгүйрнэ шүү дээ. Бидэнд тэтгэмж гэж сар бүр 130 мянган төгрөг өгдөг болсон нь их нэмэртэй байна, барагтай бол бид ан хийхээ больсон. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж бидний амьдралтай танилцаж, ийм шийдвэр гаргаад хэрэгжүүлж байгаад бид ихэд баярладаг” гэж ярилаа. Хэдий тайга ч гэлээ биднийг очих үед цаг агаар дулаахан байж таарлаа. Цаг агаар хүйтэн, цас ихтэй байх тусам цаа сайн таргалдаг аж. Мөн айлууд цааны гол идэш болох хөвд гэх өвс ихтэй газраа дагаж нүүцгээдэг байна. Цаа ямар ч их цастай байсан өвс тэжээлээ хөлөөрөө малтаад идчихдэг юм байна.

Манай аяллын багийнхан цаа унаад л хэд алхав уу үгүй юү цаан дээрээс ойчоод байлаа. Цаан дээр мордохдоо хожуул дээр зогсож байгаад юм уу эсвэл урт модоор тулаад их зөөлөн суух ёстой аж. Тэгэхгүй бол цааны нуруу маш эмзэг учир амархан хугарах аюултай. Мөн мордсон хойноо тэнцвэрээ олохын тулд биеэ суллах шаардлагатай. Тэгэхгүй бол цаа их уян хатан биетэй учраас хажуу тийш эргэхдээ могой шиг нахилзаад л, унаж сураагүй бид ойчоод өгөх юм.

Энэ цаачны отогийн зүүн доохно тал руу уруудаад Хар нуур гэж нуур байх. Энэ нуурын эрэг дээр “Содура” киноны зураг авалтыг хийсэн гэх юм билээ. Цагаан нуурын тайгаар мөн л нэвсийсэн их цастай, зуд ихтэй, мал нэлээд ядарч турж эцэж байгаа гэнэ. Мөн энд зун богинохон болдог. Хавар урт учраас ирэх хаврыг хэрхэн давна даа гэцгээсээр малчид зутрангуй л харагдана лээ. Тайгад зургадугаар сард л нэг юм цас хайлж, эргээд наймдугаар сараас эхлээд л цас орчихдог гэнэ. Энэ өвөл мөн л нэлээд эрт цас орж. Арваннэг, арванхоёрдугаар сард 50 хэм хүртэл хүйтрэхэд малчид бичин жил гэдэг нь ийм л хүйтэн өвөл байх нь гэж ихэд сандарсан гэж байлаа. Дархадын хотгорын айлууд болон хилийн заставынхан олон төрлийн жимсний шүүс, жимсний чанамлаар зочдоо их дайлах юм. Тэнд хамгийн элбэг идээ жимс аж. Мөн загасны мах нэлээд байна лээ. Гэхдээ Цагааннуур өмнө нь цагаан загас элбэгтэй байсан ч одоо нэлээд ховордсон байна. Загас агнахыг хориглочихоод байгаа ч хулгайн загасчид буурахгүй байгаа янзтай харагдах юм.

Цагааннуур сумаас гарч бид Ренчинлхүмбэ сумаар ороод, Хорьдолын даваагаар давж давхисаар Хөвсгөл нуурын баруун захаар, нуурын замаар 70 гаруй километр яваад Хатгал тосгонд ирлээ. Хөвсгөл нуурт 99 гол цутгаж, нэг гол эх авна. Мөсөн дээгүүр машинтай явахад мөс дуугараад л толь шиг мөсний цаанаас нуурын чулуу хүртэл харагдаад их л сүртэй. Хөвсгөлийн жолооч нар бол мөсөн зам хараад засмал дээр давхиж байгаа мэт явах. Харин хотоос очсон, мөсөөр явж сураагүй жолооч нар багагүй сандардаг бололтой юм. Нуурын мөс хагараад овойсон байхыг цагаан хил, хагарч ангал үүссэн байхыг нуурын хар хил гэх аж. Хар хилтэй хэсгээр явахад осолтой. Гуравдугаар сарын сүүлээс эхлээд мөсөөр явахыг хориглодог ч нутгийнхан нуур хайлж байхад ус үсчүүлээд л давхиад байдаг гэнэ. Нуурын энд тэнд мөс цоолчихсон нутгийн иргэд загас барьж байна лээ. Мөн гуравдугаар сарын 3-нд мөсний баяр болох гэж байгаа. Энэ баярын үеэр Японы хан хүү айлчилж ирнэ хэмээн Хатгалын жуулчны баазууд зочдоо хүлээж авахдаа бэлдээд түмэн завгүй байв. Мөрөнгийн төвийн айлууд Могойн голынхоо нүүрсийг нэлээд түлдэг болсон учир бараг хотоос дутахааргүй утаатай байна. Харин зарим хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ хямдарчээ. Тухайлбал, намар 10 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан лаазалсан цагаан загас 4000 болчихсон байх жишээний, мөн утсан цагаан болон хар загас нэг килограмм нь өмнө нь 20 мянга гэдэг байсан бол одоо 10 мянга гэж байна. Гэхдээ утсан загасыг наймаачид нууцаар зарж байна лээ. Нутгийн иргэд ярихдаа “Манай эндхийн наймаачид их увайгүй ээ. Аялал жуулчлалын үе эхлэхээр зарим бараа, нутгийн брэнд бүтээгдэхүүнээ хэтэрхий өндөр үнээр зараад хүмүүсийг хашраачихдаг юм” гэж байв.